Η πλειοψηφία των συνδικαλιστικών οργανώσεων στον τομέα των υπηρεσιών στην Ευρώπη δεν διαθέτουν συλλογικές συμβάσεις αναφορικά με την τεχνητή νοημοσύνη στον εργασιακό χώρο. Αυτό ήταν το πόρισμα μιας πρόσφατης έρευνας του ιδρύματος FES και της UNI Europa.
Στα τέλη του 2022, η τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.) βρέθηκε στο επίκεντρο της δημόσιας επαγρύπνησης με την εμφάνιση του ChatGPT, ενός συστήματος τεχνητής νοημοσύνης βασισμένο στη δυνατότητα συνομιλίας, για πρώτη φορά προσβάσιμο σε όλους. Την επόμενη χρονιά, σεναριογράφοι του Χόλιγουντ που ανήκαν στο συνδικάτο Writers Guild of America κήρυξαν απεργία που διήρκεσε 148 ημέρες. Αγωνίζονταν -επιτυχώς- για να εξασφαλίσουν υψηλότερες αμοιβές, μεγαλύτερη εργασιακή ασφάλεια, αλλά και τη θέσπιση ορίων στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης κατά τη συγγραφική διαδικασία.
Η τεχνητή νοημοσύνη στον εργασιακό χώρο – πολλές ευκαιρίες, αλλά και πολλές προκλήσεις
Ωστόσο, οι δυνατότητες και οι προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης που έρχονται τώρα στο προσκήνιο επισκιάζουν το γεγονός πως η τεχνητή νοημοσύνη και τα συστήματα αλγοριθμικής διαχείρισης έχουν ήδη διαδοθεί σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους εδώ και χρόνια. Παρότι συνήθως συσχετίζονται με την οικονομική βιομηχανία των πλατφορμών ή της περιστασιακής απασχόλησης, το έντονο ενδιαφέρον που δείχνουν διευθυντικά στελέχη σε «συμβατικές» εταιρείες για τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και αλγοριθμικής διαχείρισης έχει φτάσει σε πρωτοφανή υψηλά επίπεδα. Για τους εργαζομένους και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, ωστόσο, η χρήση αυτών των συστημάτων στους εργασιακούς χώρους εγείρει πολλά ζητήματα, από την προστασία των δεδομένων και το απόρρητο έως τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στις συνθήκες εργασίας, όπως την παρακολούθηση του εργατικού δυναμικού, τη μεροληψία στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων ή ακόμη και πιθανές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η τεχνητή νοημοσύνη διευρύνει το χάσμα μεταξύ στελεχών και εργαζομένων
Για παράδειγμα, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης χρησιμοποιούνται ήδη ευρέως για τη διαχείριση των προσλήψεων. Αυτά τα συστήματα σαρώνουν τις αιτήσεις των υποψηφίων με βάση συγκεκριμένα κριτήρια, διεξάγουν ελέγχους ιστορικού αναλύοντας προφίλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και αναλόγως προεπιλέγουν τους υποψηφίους . Ως εκ τούτου, ενδέχεται να αποκλειστούν αιτούντες χωρίς να υποβληθεί ποτέ σε ανθρώπινο έλεγχο η αίτησή τους. Από το χάσμα μεταξύ των στελεχών και των εργαζομένων προκύπτει άλλο ένα ζήτημα που αφορά την πρόσβαση στη γνώση σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο. Επιπλέον, αυτά τα συστήματα χρησιμοποιούν τεχνικές μηχανικής μάθησης για την αξιολόγηση δεδομένων, την παροχή συστάσεων και τη λήψη αποφάσεων -όχι μόνο σχετικά με την πρόσληψη εργαζομένων, αλλά και για τον καθορισμό της αμοιβής ή την απόλυσή τους-, συχνά χωρίς επαρκή ανθρώπινη επίβλεψη.Πρώτες προσπάθειες ρύθμισης σε ευρωπαϊκό επίπεδο
Το εν λόγω ζήτημα έχει ήδη αναγνωριστεί από τους πολιτικούς και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θεσπίσει δύο πρωτοποριακές οδηγίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι οποίες εγκρίθηκαν πρόσφατα. Πρόκειται, αφενός, για τον κανονισμό για την τεχνητή νοημοσύνη (AI Act), ο οποίος αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη ρύθμιση για την τεχνητή νοημοσύνη από μια σημαντική ρυθμιστική αρχή παγκοσμίως και κατηγοριοποιεί τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης σε τρεις κατηγορίες κινδύνου. Ωστόσο, δεν περιλαμβάνει ειδικές προστατευτικές διατάξεις για φυσικά πρόσωπα στους χώρους εργασίας. Επομένως, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις συνηγορούν υπέρ μιας οδηγίας για τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο.
Αφετέρου, η οδηγία για την εργασία σε ψηφιακές πλατφόρμες περιέχει ένα σημαντικό κεφάλαιο για την αλγοριθμική διαχείριση στον εργασιακό χώρο. Για πολλούς εργαζόμενους σε ψηφιακές πλατφόρμες, στον τομέα διανομής τροφίμων, αλλά και οδηγούς Uber, η λήψη οδηγιών και οι επιδόσεις τους παρακολουθούνται μέσω εφαρμογών. Οι αλγόριθμοι έχουν αντικαταστήσει την άμεση εποπτεία από προϊσταμένους. Επομένως, είναι απαραίτητο να διασφαλιστεί η διαφάνεια και να καθοριστούν σαφή όρια ως προς τα δεδομένα στα οποία έχουν πρόσβαση οι αλγόριθμοι. Η νέα οδηγία προβλέπει την πλήρη απαγόρευση της επεξεργασίας ορισμένων συνόλων δεδομένων, όπως δεδομένων σχετικά με την ψυχική υγεία ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Επιπλέον, οι προσωπικές συνομιλίες ή τυχόν πληροφορίες που δεν σχετίζονται με την επαγγελματική δραστηριότητα του ατόμου θεωρούνται απαγορευτικές.
Παρ’ όλα αυτά, οι εν λόγω κανόνες πρέπει να ισχύουν για όλους τους εργαζομένους, όχι μόνο για όσους απασχολούνται στη οικονομική βιομηχανία των πλατφορμών. Επιπροσθέτως, θα χρειαστούν ακόμη αρκετά χρόνια για την ενσωμάτωση αυτής της οδηγίας στο εκάστοτε εθνικό δίκαιο και έως ότου οι εργαζόμενοι σε πλατφόρμες να μπορούν να επωφεληθούν από τις διατάξεις της. Το γεγονός αυτό τονίζει την τρέχουσα σημασία των συλλογικών διαπραγματεύσεων ως εργαλείο ενίσχυσης των δικαιωμάτων των εργαζομένων σχετικά με τη χρήση των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο.
Η πλειοψηφία των συνδικαλιστικών οργανώσεων δεν διαθέτουν συλλογικές συμβάσεις για την τεχνητή νοημοσύνη στον εργασιακό χώρο.
Ωστόσο, σύμφωνα με μια έρευνα του Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) και της UNI Europa, ευρωπαϊκής ομοσπονδίας συνδικαλιστικών οργανώσεων για 7 εκατομμύρια εργαζόμενους στον τομέα των υπηρεσιών, μόνο το ένα τρίτο των εργαζομένων στην Ευρώπη γνωρίζουν την ύπαρξη σχετικών εργαλείων και τη χρήση τους στον εργασιακό χώρο. Επιπλέον, η έρευνα που διεξήχθη το 2022 υποδεικνύει ότι το 47% των εργαζομένων επιθυμούν την κατάρτιση ισχυρών συλλογικών συμβάσεων για την τεχνολογία στον εργασιακό χώρο και την προστασία των δεδομένων.
Δύο χρόνια αργότερα, ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει παρατηρηθεί μεγάλη πρόοδος. Μια νέα, μη αντιπροσωπευτική έρευνα της UNI Europa στις οργανώσεις-μέλη της διαπίστωσε ότι η πλειοψηφία (62%) των συνδικαλιστικών οργανώσεων στον τομέα των υπηρεσιών στην Ευρώπη εξακολουθούν να στερούνται συλλογικών συμβάσεων που να καλύπτουν ειδικότερα την τεχνητή νοημοσύνη στον εργασιακό χώρο (Γράφημα 1).
Ωστόσο, το 42% των ερωτηθέντων συνδικαλιστικών οργανώσεων συμμετέχουν ενεργά σε συζητήσεις και διαπραγματεύσεις που σχετίζονται με διάφορες πτυχές της τεχνητής νοημοσύνης, αν και όχι αποκλειστικά μέσω συλλογικών διαπραγματεύσεων (Γράφημα 1). Ειδικότερα, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις δίνουν προτεραιότητα σε θέματα που σχετίζονται με την προστασία των δεδομένων, την επιτήρηση των εργαζομένων, το εργατικό δυναμικό και την ποιότητα της εργασίας, καθώς και τη διαδικασία προσλήψεων και την οργάνωση της εργασίας.
Αυτήν τη στιγμή, στον τομέα των διαπραγματεύσεων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη όσον αφορά την προστασία των δεδομένων, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις εστιάζουν πρωτίστως στη διασφάλιση της συμμόρφωσης με τους σχετικούς νόμους για το απόρρητο και την προστασία των δεδομένων, τη συλλογή, την επεξεργασία, την αποθήκευση και τη χρήση των προσωπικών δεδομένων των εργαζομένων, καθώς και τους περιορισμούς κατά την κοινοποίηση των εν λόγω δεδομένων (Γράφημα 6). Όσον αφορά τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για την επιτήρηση των εργαζομένων, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους για συλλογικές διαπραγματεύσεις σε λογισμικά που στοχεύουν στην παρακολούθηση των ψηφιακών ή σωματικών δραστηριοτήτων των εργαζομένων, στην πρόσβαση στα email και στα μηνύματα των εργαζομένων, καθώς και στη χρήση συσκευών εξοπλισμένων με αισθητήρες για σκοπούς συλλογής δεδομένων (Γράφημα 5).
Στον τομέα των διαπραγματεύσεων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη όσον αφορά το εργατικό δυναμικό και την ποιότητα εργασίας, τα βασικά ζητήματα περιλαμβάνουν τον αντίκτυπο των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στον χρόνο εργασίας και το δικαίωμα αποσύνδεσης, την παροχή κατάρτισης για το προσωπικό σχετικά με νέα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης και την αξιολόγηση των επιπτώσεων των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στον φόρτο εργασίας (Γράφημα 2). Στον τομέα των διαπραγματεύσεων σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη όσον αφορά τη διαδικασία προσλήψεων και την οργάνωση της εργασίας, τα σημεία εστίασης είναι ο προγραμματισμός των βαρδιών εργασίας και η εφαρμογή αυτοματοποιημένων αξιολογήσεων εργαζομένων με βάση τους στόχους παραγωγής και απόδοσης ή τις αξιολογήσεις των καταναλωτών, καθώς και η κατανομή των εργασιών μέσω αλγορίθμων (Γράφημα 4).
Τα δικαιώματα των εργαζομένων στη λίστα επιθυμιών των συνδικαλιστικών οργανώσεων
Επιπλέον, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις επιθυμούν να προβούν σε διαπραγματεύσεις για πρόσθετα θέματα που σχετίζονται με την τεχνητή νοημοσύνη, τα οποία δεν έχουν συζητηθεί ακόμη αλλά πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο μελλοντικών συζητήσεων. Αυτή η «λίστα επιθυμιών» περιλαμβάνει τα δικαιώματα των εργαζομένων, ιδίως το δικαίωμα προσφυγής κατά αποφάσεων που ελήφθησαν από αυτοματοποιημένες διαδικασίες, καθώς και το δικαίωμα διαβούλευσης με εξωτερικούς ειδικούς σε θέματα δεδομένων. Επιπλέον, υπάρχει έντονη επιθυμία για το δικαίωμα στην ενημέρωση και στη λήψη συμβουλών, για παράδειγμα μέσω επιμόρφωσης των εργαζομένων, σχετικά με τη χρήση και την αξιολόγηση των εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης (Γράφημα 8).
Αυτή η έρευνα διεξήχθη στο πλαίσιο ενός κοινού ερευνητικού προγράμματος μεταξύ της UNI Europa και του Competence Centre on the Future of Work του FES, και δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2024. Το πρόγραμμα έχει ως στόχο να ενημερώσει τους εργαζόμενους και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις στον τομέα των υπηρεσιών στην Ευρώπη σχετικά με την αυξανόμενη χρήση των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο. Υποστηρίζεται από συγκεκριμένα παραδείγματα υφιστάμενων συλλογικών συμβάσεων που περιέχουν ρήτρες για την τεχνητή νοημοσύνη στον εργασιακό χώρο. Το πρόγραμμα αποτελείται από δύο μελέτες: Η πρώτη αποσκοπεί στην αναγνώριση ευρέως διαδεδομένων συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης, ενώ η δεύτερη αναλύει την τρέχουσα κατάσταση των συλλογικών συμβάσεων ως προς τη χρήση των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης από τους εργοδότες σε σχέση με τους εργαζομένους. Επισημαίνονται συγκεκριμένες ρήτρες από διάφορες συλλογικές συμβάσεις, οι οποίες είναι προσβάσιμες μέσω ενός οπτικά διαισθητικού πίνακα ελέγχου στον ιστότοπο του Competence Centre on the Future of Work του FES.
