Οι τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης (AI) επηρεάζουν ήδη βαθιά τις αγορές εργασίας στην Ευρώπη — και την Ελλάδα — μεταμορφώνοντας τόσο τις θέσεις εργασίας όσο και τις δεξιότητες που απαιτούνται από τους επαγγελματίες. Οι προηγούμενες μορφές ψηφιακών τεχνολογιών που βασισμένων στην AI, όπως τα βιομηχανικά αυτόνομα ρομπότ επηρέασαν κυρίως εργασίες ρουτίνας, οι οποίες απαιτούσαν μεσαίου επιπέδου δεξιότητες ή αμοιβή. Το φαινόμενο αυτό υποστήριξε τη θεωρία ότι η τεχνολογική αυτοματοποίηση ενισχύει την πόλωση στην αγορά εργασίας. Η ραγδαία πρόοδος των τεχνολογιών της τεχνητής νοημοσύνης έχει επεκτείνει ακόμα περισσότερο το φάσμα των επαγγελμάτων που μπορούν να αυτοματοποιηθούν εν μέρει, με πολλές μελέτες να αναδεικνύουν την τεράστια δυναμική της AI στην ενίσχυση των ανθρώπινων ικανοτήτων. Παράλληλα, οι έντονες ελλείψεις σε ειδικούς με προχωρημένες δεξιότητες AI, όπως η μηχανική μάθηση, η επιστήμη δεδομένων και η ηθική της τεχνητής νοημοσύνης, είναι εμφανείς στις αγορές εργασίας της ΕΕ, φρενάροντας την οικονομική πρόοδο και την αύξηση της παραγωγικότητας.
Για να αξιολογήσει την έκταση διείσδυσης της AI στους ευρωπαϊκούς χώρους εργασίας και το επίπεδο ετοιμότητας των εργαζομένων για αυτή την τεχνολογική μετάβαση, το Cedefop διεξήγαγε την πρώτη αντιπροσωπευτική ευρωπαϊκή έρευνα δεξιοτήτων AI το 2024.Ελήφθησαν τυχαία δείγματα ενηλίκων εργαζόμενων από έντεκα κράτη μέλη της ΕΕ, που αντιπροσωπεύουν όχι μόνο διαφορετικές γεωγραφικές ομάδες αλλά και χώρες με διαφορετικό βαθμό έκθεσης στις ψηφιακές τεχνολογίες. Συνολικά, συλλέχθηκαν πληροφορίες από περισσότερους από 5.300 ενήλικες εργαζόμενους στην ΕΕ. Με βάση τα ευρήματα αυτά, η πρόσφατη σύνοψη πολιτικής του Cedefop με τίτλο «Οι δεξιότητες ενδυναμώνουν τους εργαζομένους στην επανάσταση της AI» (Skills empower workers in the AI revolution), μέρος του έργου Ψηφιοποίηση, Τεχνητή Νοημοσύνη και το Μέλλον της Εργασίας, ρίχνει φως: στην έκταση χρήσης της AI στους χώρους εργασίας, στον αντίκτυπο της αυτοματοποίησης στα επαγγελματικά καθήκοντα, και στις νέες εκπαιδευτικές ανάγκες του ευρωπαϊκού και ελληνικού εργατικού δυναμικού.
Η τεχνητή νοημοσύνη στον χώρο εργασίας: τα πρώτα ευρήματα
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα της έρευνας του Cedefop είναι ότι το 28% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι χρησιμοποιεί ή παρατηρεί τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης (AI) στον χώρο εργασίας (Σχήμα 1). Η τεχνητή νοημοσύνη δεν χρησιμοποιείται ακόμη στους χώρους εργασίας του 55% των εργαζόμενων, υποδηλώνοντας πολλές δυνατότητες για περαιτέρω ανάπτυξη στην υιοθέτησή της. Ωστόσο, το 17% δεν είναι απολύτως βέβαιοι για το εάν χρησιμοποιείται τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης, γεγονός που είναι ενδεικτικό της ανάγκης για μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και διαφάνεια όταν εισάγονται τέτοια εργαλεία στους χώρους εργασίας.
Σχήμα 1: Χρήση της τεχνητής νοημοσύνης σε χώρους εργασίας της ΕΕ
Εξ όσων γνωρίζετε, εσείς ή οι συνάδελφοί σας χρησιμοποιείτε εργαλεία ή συστήματα τεχνητής νοημοσύνης στον χώρο εργασίας σας;
Τα δεδομένα αποκαλύπτουν περαιτέρω την εξάπλωση των «αλγοριθμικών» συστημάτων που αυτοματοποιούν τις λειτουργίες εργασίας – από την ανίχνευση των ελαττωματικών προϊόντων έως τη διαχείριση των συστάσεων των πελατών – με περίπου έναν στους επτά ενήλικες εργαζόμενους να εργάζονται, συνήθως, με ψηφιακά εργαλεία ή εφαρμογές που μπορούν να εκτελέσουν αυτόματα ορισμένες από τις εργασίες τους χρησιμοποιώντας αλγόριθμους. Για παράδειγμα, το 22% των εργαζόμενων χρησιμοποιούν πάντα ή συχνά τέτοια αυτόματα ψηφιακά εργαλεία για την αναγνώριση, τη μετάφραση, τη μεταγραφή ή τη δημιουργία κειμένου.
Το μεγάλο ψηφιακό χάσμα στην τεχνητή νοημοσύνη
Τα νέα στοιχεία καταδεικνύουν την ενίσχυση της ανισότητας όσον αφορά τη συχνότητα χρήσης τεχνολογιών AI ανάμεσα στις πιο προηγμένες και τις λιγότερο ψηφιοποιημένες ευρωπαϊκές χώρες. Ενώ πάνω από το ένα τρίτο των εργαζόμενων στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης (π.χ. Λουξεμβούργο, Βέλγιο, Γερμανία, Γαλλία) ισχυρίζονται ότι οι ίδιοι ή οι συνάδελφοί τους χρησιμοποιούν τις τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης στον χώρο εργασίας τους, αυτό ισχύει για λιγότερους από έναν στους τέσσερις εργαζόμενους στην Πολωνία (24%), την Ελλάδα (21%) και την Ισπανία (16%), αντιστοίχως.
Εν τω μεταξύ, στην Ελλάδα, το 31% των ερωτηθέντων εργαζόμενων αναφέρουν ότι αφιερώνουν περισσότερο χρόνο δουλεύοντας με εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης από ότι πριν από έναν χρόνο, υπογραμμίζοντας τον ολοένα και πιο ορατό ρόλο της τεχνολογίας. Ωστόσο, η Ελλάδα, μαζί με την Ισπανία, έχουν τη χαμηλότερη αύξηση και το συνολικό χαμηλότερο ποσοστό χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης στον εργασιακό χώρο, καταδεικνύοντας την ανάγκη να καλύψουμε τη διαφορά με τις άλλες χώρες της ΕΕ.
Αυτοματοποίηση και ανεργία
Ενώ πολλοί εκφράζουν φόβους για τις πιθανές αρνητικές συνέπειες της τεχνητής νοημοσύνης και της αλγοριθμικής εργασίας στην απασχόληση και την ποιότητα της εργασίας, πρόσφατες μελέτες έχουν την τάση να αμβλύνουν τους φόβους για τη μαζική απώλεια θέσεων.
Ένα βασικό εύρημα της έρευνας του Cedefop είναι ότι το 20% των Ευρωπαίων εργαζόμενων πιστεύουν ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να πραγματοποιήσει περισσότερες από τις μισές δραστηριότητές τους (Σχήμα 2). Γενικά, οι εργαζόμενοι του δείγματος πιστεύουν ότι ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης είναι ήδη καλύτερα εξοπλισμένο από έναν άνθρωπο για να εκτελεί περίπου μία στις τέσσερις δραστηριότητες της εργασίας τους. Παρά την προφανή προοπτική για αντικατάσταση από τις μηχανές, μόνο το 15% των εργαζόμενων στο δείγμα της ΕΕ11 φοβούνται ότι ενδέχεται να χάσουν εντελώς την εργασία τους λόγω των τεχνολογιών της τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, περίπου 1 στους 4 εργαζόμενους εκφράζουν ανάλογες ανησυχίες. Η έρευνα επιβεβαιώνει τις προηγούμενες αναλύσεις που κατέδειξαν ότι οι χώρες της Νότιας και Κεντρικής Ανατολικής Ευρώπης είναι πιο ευάλωτες στην απειλή του αυτοματισμού.
Σχήμα 2: Ο φόβος της απώλειας εργασίας λόγω της τεχνητής νοημοσύνης
Αναλογιζόμενοι πώς τα εργαλεία ή τα συστήματα της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να επηρεάσουν την εργασία σας τα επόμενα πέντε χρόνια, πόσο πιθανό είναι να συμβεί καθεμία από τις ακόλουθες καταστάσεις; Απώλεια της εργασίας μου.
Δεν οδηγεί κάθε μορφή αυτοματοποίησης σε απώλειες θέσεων εργασίας· συχνά σημαίνει ανακατανομή των εργασιών. Πράγματι, ενώ το 30% των ατόμων που χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη αναφέρουν ότι η τεχνολογία έχει αντικαταστήσει ορισμένες εργασίες που συνήθιζαν να εκτελούν, το 41% ισχυρίζονται ότι έχουν ενσωματώσει νέες ή διαφορετικές εργασίες στον ρόλο τους. Ένα εντυπωσιακό 67% επισημαίνει ότι η AI τούς επέτρεψε να ολοκληρώνουν εργασίες πιο γρήγορα, στοιχείο που αναδεικνύει τις μεγάλες δυνατότητες της τεχνολογίας για ενίσχυση της αποδοτικότητας και της παραγωγικότητας. Η Ελλάδα ξεχωρίζει καθώς το 78% των ενηλίκων εργαζόμενων στη χώρα εκτελούν πλέον τα καθήκοντά τους με ταχύτερους ρυθμούς, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης.
Νέες δυνατότητες και έλλειψη κατάρτισης
Είναι σαφές ότι η ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης στους χώρους εργασίας θα απαιτήσει νέες δεξιότητες. Το 61% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι θα χρειαστεί να αποκτήσει επιπλέον δεξιότητες για να ανταποκριθεί στις αλλαγές που φέρνει η τεχνολογία – με το ποσοστό αυτό να αγγίζει το 67% στην Ελλάδα. Το 41% αναγνωρίζει ότι υστερεί σε δεξιότητες AI, δηλαδή πρέπει να ενισχύσει περαιτέρω τις γνώσεις και τις δεξιότητές του στη χρήση των σχετικών εργαλείων και συστημάτων για την εργασία τους. Στην Ελλάδα, το ποσοστό αυτό φτάνει το 51%, καθιστώντας το πρόβλημα ακόμη πιο οξύ. Αυτό που προκαλεί ανησυχία είναι ότι ένα αξιοσημείωτο 44% (42% στην Ελλάδα) πιστεύουν ότι ο εργοδότης τους δεν θα παράσχει την απαραίτητη κατάρτιση. Αυτή η αναντιστοιχία υπογραμμίζει τη σημασία της ενίσχυσης των επιλογών μάθησης και των στρατηγικών αναβάθμισης των δεξιοτήτων, τόσο σε δημόσιο όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο, προκειμένου όλοι οι εργαζόμενοι -ανεξαρτήτως επαγγέλματος- να μπορούν να επωφεληθούν από την ψηφιακή μετάβαση. Καταδεικνύεται η ανάγκη για την ενίσχυση της διαβούλευσης και της συνεργασίας εργοδότη-εργαζόμενου, ώστε να διασφαλιστεί ότι η τεχνητή νοημοσύνη υιοθετείται στους οργανισμούς με διαφανή, δίκαιο, ασφαλή και ανθρωποκεντρικό τρόπο.
Προκλήσεις συμπερίληψης και ισότητας στην Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (ΕΕΚ)
Η έρευνα του Cedefop αναδεικνύει φόβους ότι η AI μπορεί να διευρύνει ανισότητες μεταξύ ομάδων εργαζομένων. Οι εργασίες ρουτίνας, μέσης ειδίκευσης, είναι ιδιαιτέρως ευάλωτες σε αντικατάσταση από μηχανές. Το στοίχημα για την πολιτική είναι να στηρίξει τη μετάβαση αυτών των εργαζομένων με κατάλληλα προγράμματα αναβάθμισης, επανειδίκευσης και κοινωνικής ασφάλισης.
Υπάρχει, επίσης, μεγάλη απόκλιση στις ευκαιρίες κατάρτισης στη γνώση που σχετίζεται με την τεχνητή νοημοσύνη, καθώς μόνο το 15% των εργαζόμενων στις έντεκα χώρες της ΕΕ (14% στην Ελλάδα) έχει συμμετάσχει τον τελευταίο χρόνο σε κάποια δραστηριότητα εκπαίδευσης ή κατάρτισης, προκειμένου να αναπτύξει περαιτέρω τις δεξιότητές του στην τεχνητή νοημοσύνη. Οι ευκαιρίες για κατάρτιση είναι πολύ περιορισμένες για τις μεγαλύτερες ηλικίες, τις γυναίκες, τους εργαζόμενους με επισφαλείς συμβάσεις ή σε μικρές επιχειρήσεις. Όλα αυτά υπογραμμίζουν την επείγουσα ανάγκη για συμπεριληπτικές πολιτικές που να υποστηρίζουν τους εργαζόμενους, οι οποίοι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να μείνουν στο περιθώριο. Παράλληλα, απαιτείται σημαντική κλιμάκωση και προσαρμογή της κατάρτισης στις AI δεξιότητες, σύμφωνα με τις ανάγκες κάθε τομέα και επαγγέλματος.
Το παράδοξο της παραγωγικότητας και η ανάγκη για γραμματισμό στην τεχνητή νοημοσύνη
Παρά τις υψηλές προσδοκίες που έχουν καλλιεργηθεί γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη (AI), το 55% των χρηστών της στην Ευρώπη δηλώνουν ότι δεν έχουν παρατηρήσει ακόμη αξιοσημείωτη βελτίωση στην απόδοση της εργασίας τους. Οι ειδικοί εξηγούν αυτή τη διάσταση μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας, επισημαίνοντας ότι η υιοθέτηση της AI βρίσκεται ακόμα σε αρχικό στάδιο. Πολλοί οργανισμοί δεν διαθέτουν ακόμη καλά προσαρμοσμένες διαδικασίες εργασίας, ούτε παρέχουν στοχευμένη κατάρτιση στους εργαζομένους τους. Πρόσφατες μελέτες επισημαίνουν ότι, ενώ η τεχνητή νοημοσύνη έχει διευκολύνει, ως επί το πλείστον, την αύξηση της παραγωγικότητας μεταξύ των αρχαρίων και των ατόμων με χαμηλό επίπεδο ειδίκευσης, έχει μικρότερη επιρροή μεταξύ των επαγγελματιών με υψηλότερο επίπεδο. Επίσης, τα στοιχεία για μακροπρόθεσμη αύξηση της συνολικής παραγωγικότητας ήταν ανεπαρκή. Τα στοιχεία του Cedefop καταδεικνύουν ότι για να μπορέσει η AI να εκπληρώσει την υπόσχεσή της για ενίσχυση της παραγωγικότητας, είναι κρίσιμο να αρθούν τα εμπόδια που σχετίζονται με το φύλο και την ηλικία. Οι γυναίκες και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόμενοι εξακολουθούν να είναι λιγότερο πιθανό να χρησιμοποιούν τεχνολογίες AI στο πλαίσιο της εργασίας τους.
Ξεκινώντας από τα βασικά: Η ανάγκη ενίσχυσης του γραμματισμού στην τεχνητή νοημοσύνη
Χρησιμοποιώντας μια καινοτόμα μεθοδολογία αξιολόγησης του γραμματισμού ενός ατόμου στην τεχνητή νοημοσύνη, η μελέτη υπογραμμίζει το χαμηλό επίπεδο πολλών ενηλίκων εργαζόμενων στην Ευρώπη. Ποσοστό μεταξύ 40% και 62% των ερωτηθέντων αναφέρουν ανεπαρκή κατανόηση των βασικών ζητημάτων, όπως ο τρόπος λειτουργίας των αλγορίθμων, ο ρόλος που διαδραματίζουν οι άνθρωποι στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και ο τρόπος εντοπισμού πιθανών προκαταλήψεων ή κινδύνων δεοντολογίας. Ως εκ τούτου, η προώθηση μιας «κουλτούρας τεχνητής νοημοσύνης» ευρείας κλίμακας είναι ζωτικής σημασίας, υπερβαίνοντας τις αμιγώς τεχνικές δεξιότητες, προκειμένου να συμπεριλάβει την ικανότητα ερμηνείας των αποτελεσμάτων της τεχνητής νοημοσύνης, την κατανόηση των περιορισμών της και την αντίληψη των δεοντολογικών και κοινωνικών συνεπειών της.
Οδεύοντας προς μια συμπεριληπτική μετάβαση
Για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και τους διευθυντές των εταιρειών, τα δεδομένα της έρευνας του Cedefop υποδεικνύουν τον επείγοντα χαρακτήρα της προώθησης του κοινωνικού διαλόγου και της ισχυρής παροχής πρωτοβουλιών συνεχούς κατάρτισης. Η συνεργασία με συνδικαλιστικές οργανώσεις και εργοδότες βοηθά στην επιβεβαίωση αυτών των μέτρων και στην επιτάχυνση της υιοθέτησης της τεχνητής νοημοσύνης, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι η αυτοματοποίηση δεν είναι απλώς μια τακτική μείωσης του κόστους. Τα στοιχεία καταδεικνύουν ότι οι οργανισμοί με ισχυρότερους θεσμούς συμμετοχής των εργαζόμενων και καλά δομημένα προγράμματα κατάρτισης έχουν πιο θετικά αποτελέσματα όσον αφορά την τεχνητή νοημοσύνη. Στην Ελλάδα, η καλλιέργεια μιας τέτοιας κουλτούρας μπορεί όχι μόνο να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα αλλά και να μειώσει τις άνισες επιπτώσεις της τεχνολογικής αλλαγής σε διαφορετικές δημογραφικές ομάδες.
Γενικά, η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί έναν ισχυρό καταλύτη που υπερβαίνει την απλή αυτοματοποίηση, καθώς είναι προφανής η προοπτική στον επανασχεδιασμό των μοντέλων και των υπηρεσιών παραγωγής, την εμβάθυνση της μεταφοράς γνώσης, την προώθηση της καινοτομίας και της αυτονομίας των εργαζόμενων και τη σύνδεση των κοινοτήτων. Η πραγματική πρόκληση είναι η διαχείριση της μετάβασης, ώστε να αποφέρει οφέλη για την ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα, σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση Draghi, αποφεύγοντας τον αποκλεισμό οποιουδήποτε μέρους του εργατικού δυναμικού. Η κατάρτιση, η επανεκπαίδευση και η αναβάθμιση θα αποδειχθούν ζωτικής σημασίας για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων αυτών των τεχνολογιών και για τη διασφάλιση δίκαιων κερδών, τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για τους εργαζόμενους. Η έρευνα του Cedefop επιβεβαιώνει ότι βιώνουμε μια σημαντική μετατόπιση, η οποία, ωστόσο, μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για πιο σύγχρονες, αποτελεσματικές και δίκαιες αγορές εργασίας, υπό την προϋπόθεση ότι οι άνθρωποι και οι δεξιότητές τους παραμένουν στο επίκεντρο της στρατηγικής οικονομικής ανάπτυξης.
