Η Κοινωνική Οικονομία και η Απασχόληση

Το φαινόμενο της ανεργίας εμφανίστηκε παράλληλα με την μισθωτή εργασία και ήταν σύμπτωμα της εκμηχάνισης της παραγωγής σε μια περίοδο έξαρσης του ανταγωνισμού των βιομηχανικών κρατών της δυτικής Ευρώπης στον 19^ο αιώνα. Θεωρήθηκε ως μια «προσωρινή διαταραχή» (Smith, Malthus, J.S.Mill) ενώ η οικονομική και πολιτική ελίτ επέρριψε την ευθύνη για τη κατάσταση τους στους ίδιους τους ανέργους. Η Κοινωνική Οικονομία εμφανίζεται ως όρος για πρώτη φορά το 1830 στο έργο του Γάλλου οικονομολόγου Charles Dunoyer “Nouveau traité d’économie sociale” ενώ το 1896, o Leon Walras Μελέτη στο “Etudes d’ economie Sociale”, διαπίστωνε ότι η ΚΟ είναι τομέας δραστηριοτήτων συνεταιρισμών και ενώσεων αλληλασφάλισης. Είχαν προηγηθεί άλλωστε επιτυχημένες προσπάθειες ίδρυσης συνεταιριστικών οντοτήτων, αρχικά στην Βρετανία και ειδικότερα στα βιομηχανικά κέντρα οι οποίες είχαν σκοπό την εξασφάλιση τροφίμων σε χαμηλές τιμές για τους εργαζόμενους και ανέργους των περιοχών αυτών.

Στον 20^ο αιώνα μετά από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, η Ευρώπη ανέκαμπτε σταδιακά έως και το τέλος της δεκαετίας του 1970. Νέες όμως οικονομικές αναταράξεις και διεθνείς κρίσεις ήταν η αφορμή ραγδαίας μείωσης της απασχόλησης δημιουργώντας στασιμοπληθωρισμό (stagflation). Στη περίοδο αυτή των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων θεσμοθετείται ο τομέας της Κοινωνικής Οικονομίας. Αρχικά στην Γαλλία το 1981, συγκροτήθηκε διυπουργική αντιπροσωπεία Délégation interministérielle à l´ Économie. Sociale – DIES για την ΚΟ, επί προεδρίας του Francois Mitterrand και συντάχθηκε το πρώτο κείμενο για τη ΚΟ. Στη συνέχεια ακολούθησαν ψηφίσματα και αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ΚΟ και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα ενώ πολλά κράτη – μέλη προχώρησαν στην ψήφιση σχετικών νόμων, συνδέοντας την ΚΟ με την εργασιακή ένταξη. Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Social Economy Europe[1] υπάρχουν 2,8 εκατομμύρια Κοινωνικές Επιχειρήσεις (ΚΕ) στην Ευρωπαϊκή Ένωση που αντιπροσωπεύουν το 10% όλων  των επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις ΚΟ απασχολούν περίπου 14 εκατ. εργαζόμενους δηλαδή το ~6,3% της απασχόλησης και παράγουν το 8% του ΑΕΠ της ΕΕ.

Στην Ελλάδα σήμερα φαίνεται να λειτουργούν ~1800 φορείς Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.Αλ.Ο.) στους οποίους σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο 4430/2016 περιλαμβάνονται οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές επιχειρήσεις περιορισμένης ευθύνης (Κοιν.Σ.Επ. και Κοι.Σ.Π.Ε.) και οι Συνεταιρισμοί Εργαζομένων) αλλά και άλλοι μη κερδοσκοπικοί φορείς εθελοντικής κατεύθυνσης όπως οι Αστικές μη κερδοσκοπικές Εταιρείας (ΑμΚΕ), διάφορα ιδρύματα και σωματεία. Όπως έχει διαπιστωθεί σε έρευνες πεδίου και σε πρόσφατη ποιοτική έρευνα του 2019 (Κατωμέρης Σ., 2022) ειδικότερα οι Κοιν.Σ.Επ. και Κοι.Σ.Π.Ε. ιδρύονται και λειτουργούν με σκοπό την εργασιακή ένταξη των μελών τους ευάλωτων (ατόμων με κινητικές, αισθητηριακές και διανοητικές αναπηρίες) ή/και ειδικών ομάδων (μακροχρόνια άνεργοι, μονογονεϊκές, μεσήλικες και νέοι άνεργοι, κακοποιημένα άτομα κ.α.). 

Σήμερα, παρά το γεγονός της ψήφισης δύο νόμων από το 2011, η πλειοψηφία των φορέων Κ.Αλ.Ο. παρουσιάζει προβλήματα λειτουργίας και βιωσιμότητας σε αντίθεση με τη θετική πορεία των φορέων της υπόλοιπης Ευρώπης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη (31/5/2020) έκθεση του Υπουργείου Εργασίας[1]  για τη Κ.Αλ.Ο. για την τότε υφιστάμενη κατάσταση της Κ.Αλ.Ο., οι φορείς παρουσιάζονται αδύναμοι οικονομικά και με πενιχρά αποτελέσματα εργασιακής ένταξης (2020:67-8). Συγκεκριμένα όπως διαπιστώνεται (Πίνακας 1) το 2018, πάνω από τους μισούς φορείς (56,9%) δηλαδή 366 από τους 643 δηλώνουν μηδενικό ή πολύ μικρό κύκλο εργασιών (0-10.000€) ενώ μόνο το 14% (92 από 643 φορείς) δηλώνει άνω των 50.000€.

Πίνακας 1. Η κατανομή των φορέων ανά κατηγορία μεγέθους κύκλου εργασιών το 2018

Στην ίδια έκθεση επισημαίνεται ότι από τους 92 φορείς που παρουσίασαν κύκλο εργασιών άνω των 50.000 €, οι 65 ήταν Κοιν.Σ.Επ. Συλλογικής και Κοινωνικής Ωφέλειας (από σύνολο των 1.564), οι 15 ήταν Κοι.Σ.Π.Ε., 7 ΑμΚΕ, 6 Συνεταιρισμοί Εργαζομένων, 2 Κοιν.Σ.Επ. Ένταξης Ευάλωτων Ομάδων και 2 Αστικοί Συνεταιρισμοί του Ν. 1667/1986.

Στα αποτελέσματα της έκθεσης αναδεικνύονται επίσης οι περιορισμένες δυνατότητες απασχόλησης εντός των φορέων Κ.Αλ.Ο. λόγω κυρίως της αναφερόμενης δυσχερούς οικονομικής λειτουργίας τους Συγκεκριμένα, από τους 1.419 συνολικά φορείς που μετρήθηκαν, οι 1.018 δηλ. το 71% από αυτούς δεν δηλώνουν εργαζόμενους (πίνακας 2). Από τους υπόλοιπους 401 φορείς που είχαν τη δυνατότητα απασχόλησης το 2019 οι οποίοι μάλιστα είναι κατά 223 λιγότεροι από τους 624 το 2018, οι 255 απασχολούν 1-3 εργαζόμενους, οι 123 απασχολούν 4-10 και μόνο 23 φορείς απασχολούν περισσότερους από 10 εργαζόμενους (2020:61). Η απασχόληση (έως τις 31/5/2020) ήταν αντίστοιχη με 1.577 ετήσιες μονάδες εργασίας (ΕΜΕ: πλήρης δωδεκάμηνη απασχόληση) και δεν είναι αρκετή για να απασχολήσει το σύνολο των 9.319 μελών των φορέων. Ο μέσος όρος των 1,1 ΕΜΕ καταδεικνύει εμφανώς την αδυναμία του βασικού στόχου απασχόλησης των μελών των φορέων αφού ο μέσος όρος ανά φορέα είναι ~6,6 μέλη.

Πίνακας 2. Ο αριθμός φορέων Κ.Αλ.Ο. και απασχόληση Μάιος 2020

Σήμερα στη χώρα μας τα αποτελέσματα λειτουργίας του τομέα Κ.Αλ.Ο. μοιάζουν  – σε αντίθεση με τους μέσους όρους της ΕΕ – να είναι σχεδόν μη ανιχνεύσιμα αφού οι κοινωνικές επιχειρήσεις συγκεντρώνουν μόλις το 0,8% του συνόλου των επιχειρήσεων, συνεισφέρουν στο 0.03% του ΑΕΠ και στο 0,07% της απασχόλησης. Στην παρούσα περίοδο στην οποία ο δείκτης ανεργίας στην Ελλάδα σύμφωνα με τη Eurostat είναι διπλάσιος από τον Μ.Ο. της ΕΕ (2021: EU-27 7%, Greece 14,7%) η αποτελεσματική λειτουργία των  φορέων Κ.Αλ.Ο., είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ.

Στην προαναφερόμενη αρνητική πορεία του τομέα Κ.Αλ.Ο. και των φορέων του (κυρίως Κοινωνικών Επιχειρήσεων) φαίνεται να συντελούν πολλοί παράγοντες. Ωστόσο ο βασικότερος όλων είναι η αποτυχία εφαρμογής – εκ μέρους της πολιτείας – του νόμου 4430/2016, ειδικότερα η εφαρμογή εκ μέρους του δημοσίου τομέα και των ΟΤΑ, των θεσμικών ρυθμίσεων και συγκεκριμένα όσα αναφέρονται στο Γ’ κεφάλαιο «Υποστηρικτικά μέτρα για τους φορείς Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας». Για παράδειγμα, δεν υλοποιούνται οι προβλέψεις για συνεργασία των φορέων Κ.Αλ.Ο. με ΟΤΑ και ΝΠΔΔ (προγραμματικές συμβάσεις, παραχώρηση παγίων κ.α.). Τα στελέχη του δημοσίου και οι αιρετοί των ΟΤΑ – εκτός λίγων εξαιρέσεων – δείχνουν άγνοια και ελλείματα προετοιμασίας και ενημέρωσης σχετικής με την αναγκαιότητα, τις δυνατότητες και τις ωφέλειες που προσφέρει η προβλεπόμενη από τον νόμο συνεργασία του δημοσίου τομέα τους φορείς Κ.Αλ.Ο.

Συνοπτικά, σε έρευνα που ολοκληρώθηκε το 2020 φαίνεται ότι η δυσμενής πορεία και εν γένει τα ελλείματα λειτουργίας των φορέων προέρχονται από τρία βασικά αίτια: α) Η αστοχία εκ μέρους της πολιτείας εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου της Κ.Αλ.Ο. β) Τα κενά ενημέρωσης της κοινωνίας αλλά και των στελεχών του δημοσίου τομέα και των ΟΤΑ για τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις και τον ρόλο τους και γ) Η πλημμελής επί του παρόντος εκπροσώπηση των φορέων σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο από πολυβάθμια όργανα με σκοπό τον διάλογο με τη πολιτεία και τη διεκδίκηση υλοποίησης του θεσμικού πλαισίου (Κατωμέρης, 2022).

Βιβλιογραφία

• CIRIEC, (2012), The Social Economy in the European Union, Brussels: EESC
• Ένγκελς Φ. (2006) Σοσιαλισμός Ουτοπικός και Επιστημονικός, Αθήνα: Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο
• Garraty J.A. (1979) Unemployment in History: Economic Thought and Public Policy New York: Harper & Row
• Κατωμέρης, Σ., (2022), Κοινωνική οικονομία και απασχόληση: Η περίπτωση της Ελλάδας στη περίοδο της κρίσης, Διδακτορική Διατριβή, Πάντειον Πανεπιστήμιο
• Κατωμέρης Σ., Τσιλίκης Χ., (2022), Στρατηγικό Σχέδιο για την Κ.ΑΛ.Ο., e-book, Αθήνα
• Πολάνυι Κ., (2007), Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός: Οι πολιτικές και Κοινωνικές Απαρχές του Καιρού μας, μτφ. Γαγανάκης Κ.,  Αθήνα: Νησίδες

Σύνδεσμοι

Ετήσια έκθεση Κ.Αλ.Ο 2019-2020Q: https://kalo.gov.gr/wp-content/uploads/2020/11/ΕΤΗΣΙΑ-ΕΚΘΕΣΗ-ΚΑΛΟ-2019-2020-TELIKO-docx.pdf

Νόμος 4430/2016: https://www.kodiko.gr/nomologia/document_navigation/242234/nomos-4430-2016

[1] The Social Economy in the EU – A European success story, https://www.socialeconomy.eu.org/the-social-economy/the-social-economy-in-the-eu/

[1] Ετήσια έκθεση Κ.Αλ.Ο 2019-2020, https://kalo.gov.gr/wp-content/uploads/2020/11/ΕΤΗΣΙΑ-ΕΚΘΕΣΗ-ΚΑΛΟ-2019-2020-TELIKO-docx.pdf