Μετά την εκδήλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, η ελληνική αγορά εργασίας έχει υποστεί σοβαρό πλήγμα. Δραματικές αλλαγές έλαβαν χώρα στο θεσμικό πλαίσιο επιτρέποντας μεγαλύτερη ευελιξία ενώ η ανεργία έφτασε σε πρωτοφανή επίπεδα. Η εργασιακή σχέση, παρόμοια με την περίπτωση πολλών ευρωπαϊκών χωρών, μετακινείται από τις παραδοσιακές μορφές (π.χ. πλήρης απασχόληση, 40 ώρες/εβδομάδα, Δευτέρα έως Παρασκευή, 09:00-17:00) σε μη τυποποιημένες (π.χ. μερική απασχόληση, αντικοινωνικό ωράριο εργασίας, κ.λπ.). Τέτοιες μορφές ευδοκίμησαν κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους, μετά από μια σειρά μεταρρυθμίσεων (βλ. Livanos & Tzika, 2022a, 2022b). Η μη τυποποιημένη ή άτυπη απασχόληση, ωστόσο, παρόλο που έχει οφέλη για τις εταιρείες, συχνά δεν προκύπτει εκούσια από την πλευρά του εργαζομένου, προσθέτοντας ένα επισφαλές στοιχείο σε αυτήν. Επιπλέον, η πανδημία Covid-19 έχει οδηγήσει σε περαιτέρω επιδείνωση της αγοράς εργασίας. Σύμφωνα με το σενάριο Covid-19 της Πρόβλεψης Δεξιοτήτων που ανέπτυξε το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης (Cedefop), περισσότερες από 7 εκατομμύρια θέσεις εργασίας προβλέπεται να χαθούν, σε ολόκληρη την Ευρώπη, και αυτό ενδεχομένως να δημιουργήσει περαιτέρω ώθηση προς μη τυποποιημένες μορφές απασχόλησης.
Στο παρόν άρθρο εξετάζονται διάφοροι τύποι επισφαλούς απασχόλησης στην Ελλάδα, διερευνώντας την εξέλιξή τους σε μια περίοδο σχεδόν 20 ετών (2000 έως 2018), τις περιοχές που επηρεάζονται περισσότερο και τις ομάδες εργαζομένων που είναι πιο ευάλωτες σε αυτήν. Η επισφαλής απασχόληση νοείται ως «αβέβαιη, απρόβλεπτη και ριψοκίνδυνη από τη σκοπιά του εργαζομένου», σύμφωνα με τον ορισμό του Arnie Kalleberg (2009). Εξετάζονται δέκα άμεσα μετρήσιμες πτυχές της επισφαλούς απασχόλησης, με τη χρήση δεδομένων από την Έρευνα Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ για την Ελλάδα και με την ανάπτυξη 10 δεικτών. Στο Σχήμα 1 παρακάτω παρουσιάζονται οι τομείς της επισφαλούς απασχόλησης που αποτιμούνται για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου. Παρέχεται επίσης μια συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης, η οποία προκύπτει ως απλός μέσος όρος των 10 δεικτών επισφάλειας, για την παροχή μιας γενικής αναπαράστασης του φαινομένου.
Σχήμα 1 Δείκτες επισφάλειας κατηγοριοποιημένοι σε πέντε πυλώνες
Μια πρώτη ματιά στη συνολική βαθμολογία παρέχεται στο Σχήμα 2. Βαθμολογία 1 (κάτω/πάνω από 1) σημαίνει ότι κατά μέσο όρο όλοι εμπίπτουν σε μία (λιγότερες/περισσότερες από μία) από αυτές τις κατηγορίες. Όσο υψηλότερη είναι η βαθμολογία, τόσο μεγαλύτερη είναι η εντατικοποίηση της επισφαλούς απασχόλησης. Όπως προκύπτει, υπάρχει μια εμφανής αύξηση το 2009, μετά την εκδήλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, με την επισφάλεια να κορυφώνεται το 2014, χωρίς ποτέ να επιστρέψει στα επίπεδα προ κρίσης, πιθανόν λόγω της μακροχρόνιας ελληνικής κρίσης χρέους και των συνεχών μεταρρυθμίσεων στην αγορά εργασίας. Το 2018, η φθίνουσα βαθμολογία υποδηλώνει ενδείξεις ανάκαμψης, αλλά η πανδημία Covid-19 αναμένεται να εντείνει περαιτέρω το φαινόμενο.
Σχήμα 2 Συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης
Πηγή: εκτιμήσεις των ίδιων των συντακτών βάσει των δεδομένων της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ για την Ελλάδα
Το Σχήμα 3 και ο Πίνακας 1 συγκρίνουν τις επιμέρους πτυχές της επισφαλούς απασχόλησης, όπως στο Σχήμα 1, για τον συνολικό πληθυσμό. Παρατηρείται ότι ορισμένες πτυχές της εργασίας επιδεινώθηκαν λόγω της κρίσης, όπως οι πολλές ώρες εργασίας ή το αντικοινωνικό ωράριο εργασίας (π.χ. εργασία το βράδυ, τη νύχτα, το Σαββατοκύριακο) με τα ποσοστά αυτών των πτυχών της επισφάλειας να αυξάνονται μετά το 2010 και να παραμένουν σε υψηλά επίπεδα ακόμα και έως το 2018, χωρίς να εμφανίζουν σημάδια ανάκαμψης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο δείκτης ανεπαρκούς αμοιβής (δηλ. η είσπραξη αμοιβής μικρότερης από τον μέσο όρο για το συγκεκριμένο επάγγελμα), ο οποίος φαίνεται να έχει επηρεαστεί περισσότερο από την κρίση. Παρομοίως, οι μη καταβληθείσες υπερωρίες αυξήθηκαν το 2006, δηλαδή λίγα χρόνια πριν από την έναρξη της κρίσης στην Ελλάδα, και συνέχισαν να αυξάνονται ακόμα περισσότερο το 2012 και 2013, προτού εμφανίσουν κάποια ελαφρά σημάδια ανάκαμψης μετά το 2014. Αυτή η εντατικοποίηση των υπερωριών και του αντικοινωνικού ωραρίου ή της εργασίας το Σαββατοκύριακο, σε συνδυασμό με άλλες δυσμενείς συνθήκες εργασίας, μπορεί να έχει διάφορες επιπτώσεις στην υγεία και την ψυχολογία του εργατικού δυναμικού. Όπως επισημαίνουν αρκετές μελέτες, η υπερωριακή εργασία μπορεί να οδηγήσει σε υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και άγχους (Kleppa, Sanne, & Tell, 2008; Luther, et al., 2017).
Σχήμα 3 Τάσεις στην επισφαλή απασχόληση ανά δείκτη
Πηγή: εκτιμήσεις των ίδιων των συντακτών βάσει των δεδομένων της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ για την Ελλάδα
Πίνακας 1 Όλοι οι δείκτες επισφαλούς απασχόλησης για τον συνολικό πληθυσμό και η συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης τη διάρκεια των ετών για τον συνολικό πληθυσμό
Πηγή: εκτιμήσεις των ίδιων των συντακτών βάσει των δεδομένων της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ για την Ελλάδα
Το Σχήμα 4 παρουσιάζει τη συνολική βαθμολογία επισφάλειας για κάθε περιφέρεια NUTS II στην οποία σημειώθηκε αύξηση της επισφαλούς απασχόλησης μετά το 2008. Από όλες τις ελληνικές περιφέρειες της NUTS II, τα Ιόνια Νησιά, το Νότιο Αιγαίο και η Κρήτη επλήγησαν περισσότερο μετά την κρίση. Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι οι οικονομίες των περιοχών αυτών προσανατολίζονται προς τον τουρισμό. Με βάση προηγούμενη βιβλιογραφία, οι εν λόγω περιοχές επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό κατά τη διάρκεια της κρίσης, καθώς αντιμετώπισαν τη μεγαλύτερη πτώση του ΑΕγχΠ (Petrakos & Psycharis, 2016) και σημείωσαν τα υψηλότερα ποσοστά συνολικής ακούσιας μη τυποποιημένης απασχόλησης στη χώρα (Livanos & Tzika, 2022). Από την άλλη πλευρά, η αγορά εργασίας της Αττικής είναι αυτή που πλήττεται λιγότερο από την επισφαλή απασχόληση, γεγονός που συνάδει με τα ευρήματα προηγούμενων μελετών, τα οποία υποδεικνύουν ότι η ακούσια μη τυποποιημένη απασχόληση στην Αττική ήταν αυτή που επηρεάστηκε λιγότερο από την κρίση (Livanos & Tzika, 2022). Πράγματι, η Αττική είναι η περιοχή όπου κατοικεί ο μισός πληθυσμός της χώρας. Ως εκ τούτου, υπάρχουν πολλές επιλογές στην αγορά εργασίας σε όλους τους τομείς, καθιστώντας ευκολότερη την εύρεση εργασίας, με αποτέλεσμα όσοι αναζητούν εργασία να μην αποθαρρύνονται και να μην αποδέχονται εύκολα επισφαλείς θέσεις εργασίας. Τα σχήματα 5-7 δείχνουν την ένταση της επισφαλούς απασχόλησης στις περιφέρειες για τα έτη 2000, 2009 και 2018, για επεξηγηματικούς σκοπούς.
Σχήμα 4 Τάσεις στην επισφαλή απασχόληση ανά περιοχή
Πηγή: εκτιμήσεις των ίδιων των συντακτών βάσει των δεδομένων της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΕ για την Ελλάδα
Σχήμα 5 Συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης ανά περιφέρεια NUTS II το 2000
Σχήμα 6 Συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης ανά περιφέρεια NUTS II το 2009
Σχήμα 7 Συνολική βαθμολογία επισφαλούς απασχόλησης ανά περιφέρεια NUTS II το 2018
Το Σχήμα 8 παρουσιάζει τη συνολική επισφαλή απασχόληση για τα δύο φύλα. Μια πρώτη επισήμανση είναι ότι τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες παρουσιάζουν την ίδια τάση με την πάροδο του χρόνου, καθώς η επισφάλεια αυξάνεται σημαντικά μετά το 2008 και για τις δύο κατηγορίες εργαζομένων. Ωστόσο, διαπιστώνεται ότι, συνολικά, οι άντρες αντιμετωπίζουν υψηλότερα ποσοστά επισφαλούς εργασίας από ό,τι οι γυναίκες. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο ρόλος του «κύριου εισοδηματία της οικογένειας» αποδίδεται συνήθως στον άντρα με αποτέλεσμα, κατά τη διάρκεια των κρίσεων, οι άντρες να μην έχουν άλλη επιλογή από το να αποδεχθούν δυσμενείς συνθήκες εργασίας. Από την άλλη πλευρά, οι συνέπειες της κρίσης ήταν πιο σταδιακές για τους άντρες εργαζομένους παρά για τις γυναίκες. Όταν εκδηλώθηκε η κρίση, δηλαδή μεταξύ 2008 και 2010, η επισφάλεια αυξήθηκε πιο απότομα για τις γυναίκες, υπερβαίνοντας ακόμα και τα αντίστοιχα επίπεδα για τους άντρες, ενώ η εντατικοποίηση της επισφάλειας για τους άνδρες συνέχισε να αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς έως το 2014. Έκτοτε, η αβεβαιότητα μειώνεται και για τα δύο φύλα.
Σχήμα 8 Τάσεις στην επισφαλή απασχόληση ανά φύλο
Από την άλλη πλευρά, αν εξετάσουμε μόνο τους εργαζομένους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου (Σχήμα 9), η σύγκριση μεταξύ των δύο φύλων δίνει μια αρκετά διαφορετική εικόνα. Οι γυναίκες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου φαίνεται να είναι πιο ευάλωτες στην επισφαλή απασχόληση από τους άνδρες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, ειδικά το 2008 και το 2009, δηλαδή στην αρχή της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Γενικά, φαίνεται ότι τα άτομα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου είναι πιο επιρρεπή στην επισφαλή απασχόληση σε σύγκριση με τα άτομα μεσαίου ή υψηλού μορφωτικού επιπέδου. Αυτό ενδέχεται να συμβαίνει, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, επειδή τα άτομα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου μπορεί να «ωθούνται» να αποδεχθούν δυσμενείς συνθήκες εργασίας από φόβο απώλειας της θέσης εργασίας τους.
Σχήμα 9 Τάσεις στην επισφαλή απασχόληση σε άτομα χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ανά φύλο
Όλα τα παραπάνω ευρήματα αποτυπώνουν την εικόνα μιας αγοράς εργασίας που έχει υποστεί συνεχείς μεταρρυθμίσεις και διαδοχικές οικονομικές κρίσεις. Οι εργασιακές σχέσεις έχουν γίνει πιο ευέλικτες, προσφέροντας νέες ευκαιρίες στις εταιρείες όσον αφορά την αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού. Αυτό μπορεί να τους αποφέρει σημαντικά οφέλη, ωστόσο έχει οδηγήσει σε συνεχή επιδείνωση της εργασιακής σχέσης. Όπως δείχνει η παρούσα έρευνα, πέραν των επιπέδων ανεργίας που εκτοξεύθηκαν στα ύψη κατά την οικονομική κρίση, δημιουργήθηκε μια νέα μορφή εργασίας, αυτή της επισφαλούς απασχόλησης, με διάφορες προεκτάσεις και παραλλαγές που κινούνται στα όρια μεταξύ απασχόλησης και ανεργίας. Ορισμένες περιφέρειες και ομάδες εργαζομένων μπορεί να είναι πιο ευάλωτες από άλλες ώστε να καταλήξουν σε τέτοιες μορφές απασχόλησης. Ωστόσο, έρευνες έχουν δείξει ότι επισφαλείς μορφές απασχόλησης, όπως το αντικοινωνικό ωράριο εργασίας, έχουν ποικίλες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία του εργαζομένου και μπορεί επίσης να αποδειχθεί ότι έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην εταιρεία και την οικονομία γενικότερα (π.χ. μείωση της παραγωγικότητας της εργασίας). Η πανδημία Covid-19 και η συνεχιζόμενη ενεργειακή κρίση αναμένεται να εντείνουν περαιτέρω το φαινόμενο αυτό, καθώς οι εταιρείες επιδιώκουν να κρατήσουν μόνο το απαραίτητο κόστος προκειμένου να διατηρήσουν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα. Η ελληνική αγορά εργασίας, η οποία έχει περάσει από μια διαδικασία συνεχούς αύξησης της ευελιξίας, μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε τέτοιες επιπτώσεις, επομένως η παρούσα μελέτη αποτελεί πρόσκληση για δράση ώστε να αποφευχθεί η περαιτέρω εντατικοποίηση του προβλήματος.
Παραπομπές
Kalleberg, A. (2009). Precarious work, insecure workers: Employment relations in transition. American sociological review, 74(1), σελ. 1-22.
Livanos, I., & Tzika, E. (2022a). Involuntary non-standard employment and regional impacts in Greece. Scienze Regionali, 21(Speciale), 39-66.
Livianos, I., & Tzika, E. (2022b). Precarious employment in Greece: economic crisis, labour market flexibilisation, and vulnerable workers. Έγγραφα Συζήτησης του Ελληνικού Παρατηρητηρίου για την Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη. GreeSE Αρ. 171
