Η πανδημία του COVID 19 προκαλεί, εκτός από τη μεγάλη και συνεχιζόμενη υγειονομική κρίση, μια κρίση κοινωνική και οικονομική. Τα περιοριστικά μέτρα που επιβάλλονται για την αναχαίτιση της εξάπλωσης του ιού δημιουργούν πρωτοφανείς συνθήκες στις αγορές εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο με απρόβλεπτες συνέπειες για το μέλλον της εργασίας και της ευημερίας εκατομμύριων ατόμων, κυρίως αυτών που είναι με επισφαλή απασχόληση. Οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να βρίσκονται σε προσωρινή, μερική απασχόληση και επισφαλή απασχόληση από τους άνδρες και ως εκ τούτου να είναι περισσότερο ευάλωτες στους κλυδωνισμούς που υφίστανται οι αγορές εργασίας.[1] Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται μια πρώτη διερεύνηση του πως εξελίχθηκε η γυναικεία απασχόληση στην Ελλάδα κατά την πρώτη περίοδο εφαρμογής των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης, δηλαδή από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο 2020, αξιοποιώντας στοιχεία από δύο βασικές πηγές, την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ) και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eurofound).
Γενικές τάσεις στην απασχόληση
Από τον Απρίλιο έως και τον Ιούνιο του 2020 δεν καταγράφονται απώλειες θέσεων εργασίας για τις γυναίκες. Ειδικότερα, το ποσοστό των απασχολούμενων γυναικών 15 ετών και άνω στο σύνολο των απασχολούμενων ανήλθε το Β’ τρίμηνο του 2020 στο 42,4% από 42,2% το 2019, συνεχίζοντας τη μικρή αλλά σταθερά αυξητική πορεία που σημειώνει από το 2008[2] (39,6%). Βέβαια, παρά τη θετική αυτή εξέλιξη, το χάσμα στην απασχόληση μεταξύ των δύο φύλων εξακολουθεί να είναι μεγάλο αγγίζοντας το 2020 τις 15 ποσοστιαίες μονάδες. Το ποσοστό ανεργίας των γυναικών παραμένει επίσης αρκετά υψηλότερο των ανδρών, 19,9% (από 20,9% το 2019) και 14,1% ( από 13,7% το 2019) αντίστοιχα. Ωστόσο, το Β΄ τρίμηνο του 2020, και ενώ η χώρα έχει περίπου «σφραγιστεί» καταγράφεται η μικρότερη από το 2008 διαφορά ποσοστών ανεργίας μεταξύ των δύο φύλων, αγγίζοντας τις 5,8 ποσοστιαίες μονάδες από 7,2 μονάδες την αντίστοιχη περίοδο του 2019 και 6,2 μονάδες το 2008.
Ο μικρός αντίκτυπος των μέτρων κατά της πανδημίας στα γενικά ποσοστά απασχόλησης των γυναικών (και των ανδρών) εξηγείται καταρχάς από το ότι την περίοδο αυτή εξαγγέλθηκαν και εφαρμόστηκαν από την ελληνική κυβέρνηση μέτρα στήριξης επιχειρήσεων και εργαζόμενων που είχαν ως αποτέλεσμα την «αναστολή» συμβάσεων εργασίας[3] και όχι τις απολύσεις από την εργασία.[4] Επίσης, κατά την πρώτη φάση λήψης των περιοριστικών μέτρων και παρά τις ζοφερές προβλέψεις για την καλοκαιρινή τουριστική περίοδο, καλλιεργείτο η ελπίδα για μια υποτονική μεν, παρατεταμένη δε τουριστική περίοδο.
Σημαντικός παράγοντας συγκράτησης των ποσοστών ανεργίας ήταν όμως και η μικρή αύξηση της απασχόλησης σε επαγγέλματα τα οποία τέθηκαν στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης του COVID19, όπως γιατροί και νοσηλευτικό προσωπικό, εργαζόμενες/οι στην καθαριότητα, την τροφοδοσία, αλλά και στις δραστηριότητες όπως η εκπαίδευση στις οποίες συγκεντρώνεται σημαντικός αριθμός εργαζόμενων γυναικών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην οικονομική δραστηριότητα «Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκινήτων οχημάτων και μοτοσυκλετών», που καταγράφεται το υψηλότερο ποσοστό απασχολούμενων, το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών από 17,56% το 2019 ανήλθε στο 18,7% το 2020 (Β΄ τρίμηνο).[5] Η «Εκπαίδευση», η οικονομική δραστηριότητα που συγκεντρώνει το 2ο μεγαλύτερο ποσοστό από τις εργαζόμενες γυναίκες ανέρχεται την ίδια περίοδο από 12,84% στο 13,4%. Επίσης, στις «Δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική μέριμνα», δραστηριότητες εξαιρετικά κρίσιμες και αναγκαίες κατά την πανδημία, παρατηρείται μικρή άνοδος του ποσοστού απασχόλησης από 10,2% (2019) σε 10,7% (2020.[6] Τέλος, σημειώνεται ότι και στη «Γεωργία, δασοκομία και αλιεία» το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών συγκρατήθηκε στα επίπεδα του 2019 (10-11%).
Τη μεγαλύτερη μείωση, μεταξύ 2019 και 2020 (Β΄ τρίμηνο), υπέστη το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών στον κλάδο «Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος και εστίασης», κατά περίπου 2,7 ποσοστιαίες μονάδες. Ο κλάδος αυτός γενικά είχε τις περισσότερες απώλειες θέσεων εργασίας, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο αυτές που χάθηκαν την περίοδο αυτή, αλλά και αυτές που δεν δημιουργήθηκαν για το εποχικό προσωπικό ενόψει της καλοκαιρινής περιόδου.
Οι περιορισμένες απώλειες θέσεων εργασίας για τις γυναίκες κατά την πρώτη φάση της πανδημίας αποτυπώνονται και στην έρευνα του Eurofound[7] κατά την περίοδο Απριλίου – Μάϊου. Ειδικότερα, το ποσοστό των ανδρών στην Ελλάδα που δηλώνει ότι έχασε «μόνιμα» την εργασία του είναι σχεδόν διπλάσιο (6,3%) από αυτό των γυναικών (3,3%), ενώ το ποσοστό των ανδρών που δηλώνει «προσωρινή απώλεια» είναι επίσης μεγαλύτερο από των γυναικών κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες. Ωστόσο, τα ποσοστά των ανδρών και γυναικών στην Ελλάδα που απαντούν ότι δεν έχασαν την εργασία τους είναι αρκετά χαμηλότερα από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Συγκεκριμένα το ποσοστό των γυναικών στην Ελλάδα που δηλώνει ότι «δεν έχασε την εργασία του» αγγίζει το 58,4% έναντι 71,8% των γυναικών σε επίπεδο ΕΕ27, και των αντρών 50% έναντι 72% για τον ΕΕ27.
Γράφημα 1: Απώλεια εργασίας ή σύμβασης, κατά φύλο, Απρίλιος-Μάϊος 2020
Πηγή: Eurofound (2020), Living, working and COVID-19 dataset, Dublin, http://eurofound.link/covid19data.
Αβεβαιότητα για το μέλλον και μείωση ωρών απασχόλησης
Τα στοιχεία της έρευνας του EUROFOUND αναδεικνύουν και μια άλλη διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών στην Ελλάδα, η οποία σχετίζεται με την αβεβαιότητα που έχουν την περίοδο αυτή για τη μελλοντική εργασιακή τους κατάσταση. Στην Ελλάδα, οι άνδρες εκφράζουν μεγαλύτερη ανασφάλεια, (παραδόξως;) από τις γυναίκες ως προς την απώλεια της εργασίας τους κατά τους επόμενους τρείς μήνες.
Γράφημα 2: Φόβος για απώλεια εργασίας τους επόμενους 3 μήνες, κατά φύλο, Απρίλιος-Μάϊος 2020
Πηγή: Eurofound (2020), Living, working and COVID-19 dataset, Dublin, http://eurofound.link/covid19data.
Συγκεκριμένα το 16,5% των ανδρών θεωρεί «πολύ» πιθανό να χάσει την εργασία του και 9,1% «αρκετά» πιθανό, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά για τις γυναίκες είναι 12,1% και 8,9%. Όμως, η σύγκριση των ποσοστών αυτών με τους αντίστοιχους Μ.Ο ΕΕ27, δείχνει ότι Έλληνες και Ελληνίδες φοβούνται πολύ περισσότερο από τις/τους άλλες/ους ευρωπαίες/ους πολίτες για το μέλλον της εργασίας τους. Συνολικά το 14,6% των Ελλήνων έναντι 6,6% του Μ.Ο ΕΕ27 δηλώνει «πολύ» πιθανό να χάσει την εργασία του τους επόμενους 3 μήνες.
Παρότι, όπως αναφέρθηκε κατά την πρώτη περίοδο των lockdown, δεν υποχώρησαν σημαντικά τα ποσοστά απασχόλησης δεν έγινε το ίδιο και για τις ώρες εργασίες. Αυτή η παράμετρος είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί μπορεί να υποκρύπτει μετατροπή των συμβάσεων εργασίας από πλήρη σε μερική απασχόληση ή σε εκ περιτροπής εργασία, με επακόλουθο τη μείωση των μισθών.[8] Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία του Eurofound για την Ελλάδα, τον Απρίλιο – Μάϊο 2020 οι γυναίκες δηλώνουν σε μικρότερο ποσοστό από τους άνδρες «μεγάλη» μείωση των ωρών απασχόλησης τους, 51,6% για τις γυναίκες έναντι 54,4% για τους άνδρες.
Γράφημα 3 : Ώρες εργασίας κατά την πανδημία, κατά φύλο, Απρίλιος-Μάϊος 2020
Πηγή: Eurofound (2020), Living, working and COVID-19 dataset, Dublin, http://eurofound.link/covid19data.
Ωστόσο και για τα δύο φύλα στην Ελλάδα, τα ποσοστά «μεγάλης» μείωσης των ωρών εργασίας είναι πολύ υψηλότερα από τους αντίστοιχους μέσους όρους της ΕΕ27, όπου για τους άνδρες η διαφορά είναι 22 ποσοστιαίες μονάδες και για τις γυναίκες 17. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι υπάρχει ένα μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών από ότι ανδρών που δηλώνει «μεγάλη αύξηση» των ωρών εργασίας, 7,5% έναντι 4,9%.
Εργασία από το σπίτι
Η αναστολή συμβάσεων εργασίας και το γενικευμένο lockdown κατά την πρώτη περίοδο λήψης των δραστικών μέτρων κατά της πανδημίας οδήγησε αιφνιδίως χιλιάδες εργαζόμενες και εργαζόμενους σε εργασία από το σπίτι, στις περισσότερες περιπτώσεις σε τηλεργασία.
Γράφημα 4: Εργασία από το σπίτι ως αποτέλεσμα της πανδημίας, κατά φύλο, Απρίλιος-Μάϊος 2020
Πηγή: Eurofound (2020), Living, working and COVID-19 dataset, Dublin, http://eurofound.link/covid19data.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του EUROFOUND οι γυναίκες στην Ελλάδα, σε διπλάσιο ποσοστό από τους άνδρες, 36,3% έναντι 18,4%, ξεκίνησαν να εργάζονται από το σπίτι ως αποτέλεσμα της πανδημίας. Το ποσοστό αυτό μάλιστα είναι παραπλήσιο με τον αντίστοιχο μέσο όρο της ΕΕ27 (38,6%). Οι άνδρες από την άλλη δηλώνουν ότι δεν εργάζονται από το σπίτι σε ποσοστό 81,6%, όταν ο αντίστοιχος μέσος όρος ΕΕ27 είναι 65,1%.
Αυτή η διαφορά στα ποσοστά εργασίας από το σπίτι μεταξύ ανδρών και γυναικών μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από το ότι οι γυναίκες επωμίσθηκαν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους άνδρες στην Ελλάδα τη φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων μελών της οικογένειας, της οργάνωσης της έγκλειστης καθημερινότητας. Ένας άλλος λόγος μπορεί να είναι το ότι η πλειοψηφία των εργαζόμενων γυναικών και το 2019 και 2020 είναι μισθωτές, 73% περίπου και ακολουθούν με μικρότερα ποσοστά, αυτές που εργάζονται για δικό τους λογαριασμό, 17%. Οπότε είτε συνέχισαν την εργασία τους από το σπίτι, είτε βρέθηκαν σε καθεστώς αναστολής. Οι εργοδότριες αλλά και τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας καταγράφουν στο σύνολο των εργαζόμενων γυναικών χαμηλά ποσοστά και δεν παρατηρείται κάποια ιδιαίτερη μεταβολή μεταξύ 2019 και 2020.
Γράφημα 5: Απασχολούμενες κατά θέση στο επάγγελμα, Β΄ τρίμηνο 2019 & 2020
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2020
Συμπερασματικά σχόλια
Τι μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε από τα παραπάνω; Μία βασική διαπίστωση είναι ότι κατά το πρώτο τρίμηνο εφαρμογής των μέτρων για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης, η απασχόληση των γυναικών στην Ελλάδα έδειξε «ανθεκτικότητα» και κατέγραψε, παρά τις συνεχιζόμενες ανισότητες στα ποσοστά απασχόλησης, καλύτερες επιδόσεις από των ανδρών. Το πιο σημαντικό αρνητικό αποτύπωμα είναι η μείωση της απασχόλησης των γυναικών στις δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τουρισμό και την εστίαση. Από την άλλη οι γυναίκες αποτελούν το μεγάλο ποσοστό εργαζομένων του υγειονομικού προσωπικού που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της πανδημίας και των εργαζόμενων που επιφορτίζονται με την εκπαίδευση ενός ετερογενούς πληθυσμού σε εγκλεισμό!
Η υγειονομική κρίση ωστόσο συνεχίζεται ακάθεκτη και τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της, δημιουργούν όλο και βαθύτερα ρήγματα στον κόσμο της εργασίας και προκαλούν αυξανόμενη εργασιακή και εισοδηματική αβεβαιότητα για την μετά- κορωνοϊό εποχή. Επιπρόσθετα, χιλιάδες γυναίκες, «αόρατες» από τα ραντάρ των στατιστικών, όπως οι οικιακές βοηθοί, οι φροντιστές ηλικιωμένων, αρρώστων και παιδιών, οι εργαζόμενες αδήλωτες στη «λάντζα» των μαγαζιών που έκλεισαν, αλλά και στην παροχή προσωπικών υπηρεσιών βυθίζονται ολοένα και περισσότερο στη φτωχοποίηση και τον αποκλεισμό.
Τι μέλλει γενέσθαι στην αγορά εργασίας και ειδικότερα στη δηλωμένη και αδήλωτη (αλλά και άμισθη) εργασία των γυναικών μέχρι και μετά την έξοδο από την πανδημία, είναι δύσκολο να απαντηθεί. Εξαρτάται, όχι μόνο από την ένταση και τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά και από τη διαχείριση των κρατών και την αλληλεγγύη μεταξύ τους, από τις προτεραιότητες που θέτουν για την ανάκαμψη, από τις επιλογές που κάνουν για την ενίσχυση της εργασίας. Εξαρτάται εν τέλει από τις απαντήσεις που θα δοθούν στο ερώτημα, το οποίο «αιωρείται» στην μετά χρηματοπιστωτική κρίση εποχή και ανεξάρτητα από την πανδημία, για το τι κοινωνία και οικονομία θέλουμε.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Alon T., Doepke M., J Olmstead-Rumsey J., and Tertilt M.,(2020). Impact of the Covid-19
Crisis on Women’s Employment, in Econofact network, 27/08/2020
Βαϊου Ν. (2020). «Μένουμε σπίτι»: συρρίκνωση του του χώρου και ψηφίδες μιας δύσκολης
καθημερινότητας. Στο Καπόλα Π., Κουζέλης Γ., Κωνσταντάς Ο., (επιμ.) Αποτυπώσεις σε Στιγμές κινδύνου/τοπικά ιθ’ Εταιρεία Μελέτης των επιστημών του Ανθρώπου Εκδόσεις Νήσος. www.nissos.gr
Del Boca, D., Oggero, Ν., Profeta, P and Rossi M.C (2020). «Women’s Work, Housework and
Childcare, before and during COVID-19», IZA Discussion Paper No13409 Institute of Labor Economics (IZA). https://www.iza.org/publications/dp/13409/womens-work-housework-and-childcare-before-and-during-covid-19
EIGE Covid-19 and gender equality,
ΕΛΣΤΑΤ (2020). Δελτίο Τύπου. Έρευνα Εργατικού Δυναμικού: Β’ τρίμηνο 2020,
Eurofound (2020). Living, working and COVID-19, COVID-19 series, Publications Office of the
European Union, Luxembourg. https://www.eurofound.europa.eu/data/covid-19
Κυριακούλιας Π., (2020). Πανδημία covid-19. Επιπτώσεις στην απασχόληση και στην
εργασία. Διεθνώς και στην Ελλάδα. Μια πρώτη αποτίμηση. ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ, Θεματικό Δελτίο Ενημέρωσης ΕΙΕΑΔ, Νο 1/2020
Κυριακούλιας Π., (2020). Η τηλεργασία στην ΕΕ πριν και μετά την πανδημία COVID 19. ΕΡΓΑΣΙΑ
ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ, Θεματικό Δελτίο Ενημέρωσης ΕΙΕΑΔ, Νο 3/2020
https://www.eiead.gr/publications/docs/EIEAD_THEMATIC__ISSUE_TELEWORK__FINAL. pdf
UN,COVID-19 and its economic toll on women: The story behind the numbers Date:
Wednesday, September 16, 2020
UN WOMEN (2020). COVID-19 and Ending Violence Against Women and Girls
/media/headquarters/attachments/sections/library/publications/2020/issue-brief-covid-19-and-ending-violence-against-women-and-girls-en.pdf?la=en&vs=5006
[1] Και όχι μόνο. Κατά την περίοδο του αναγκαστικού εγκλεισμού λόγω COVID19, τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας με θύματα τις γυναίκες αυξήθηκαν κατακόρυφα, σε μερικές περιπτώσεις έως και 30%. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, η Πρόεδρος της επιτροπής για τα δικαιώματα των γυναικών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η Πρόεδρος του ανεξάρτητου οργάνου για την παρακολούθηση της εφαρμογής της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης του Συμβουλίου της Ευρώπης, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάλεσαν τις κυβερνήσεις να πάρουν άμεσα μέτρα για την αποτροπή των περιστατικών βίας κατά των γυναικών και την υποστήριξη των θυμάτων βίας την περίοδο αυτή.
[2] Χρονιά που ξεκίνησε η δεκαετής οικονομική κρίση με εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις στην ελληνική αγορά εργασίας.
[3] Τα άτομα που τίθενται σε αναστολή σύμβασης εξακολουθούν να θεωρούνται απασχολούμενοι, εφόσον η διάρκεια της αναστολής είναι μικρότερη από 3 μήνες ή αν λαμβάνουν περισσότερο από το 50% των αποδοχών (ΕΛΣΤΑΤ, 2020), σελ.1
[4] Κυριακούλιας Π., (2020)
[5] ΕΛΣΤΑΤ 2019, 2020, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Β΄ τρίμηνο
[6] Στις «Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής μέριμνας», η πλειοψηφία των εργαζόμενων στην Ελλάδα είναι γυναίκες, ποσοστό 66,24%, όπως επίσης και στον κρίσιμο και τελικά δύσκολα διαχειρίσιμο, κυρίως κατά την περίοδο της πανδημίας, κλάδο της Εκπαίδευσης, όπου το ποσοστό των γυναικών εργαζόμενων αγγίζει το 65% του συνόλου των απασχολούμενων
[7] Eurofound (2020). Το Απρίλιο του 2020 το Eurofound ξεκίνησε έρευνα προκειμένου να αποτυπώσει τον αντίκτυπο του COVID-19 στον τρόπο που ζουν και εργάζονται οι άνθρωποι στην Ευρώπη. Η έρευνα διεξήχθη ηλεκτρονικά και περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικά με την κατάσταση απασχόλησης των ερωτηθέντων, την επαγγελματική τους ζωή, τη χρήση της τηλεργασίας κατά τη διάρκεια της πανδημίας, την ποιότητα ζωής τους, την εμπιστοσύνη σε θεσμούς κ.ά. Αφορά άτομα 18-50+ ετών.
[8] Βλέπε Π. Κυριακούλιας 2020, σελ. 10 και υποσ.3 στο παρόν άρθρο.
