Χαράλαμπος Τσέκερης , Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος
Προβλέψεις vs. δυναμικές εκτιμήσεις
Ο Ηράκλειτος ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια της αέναης αλλαγής, η οποία συμπυκνώνεται στη φράση «τὰ πάντα ῥεῖ», ωστόσο για πολλούς αιώνες οι αλλαγές που βίωναν οι άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου του χώρου της εργασίας, ήταν εξαιρετικά αργές, ή σταδιακές, και συνήθως δεν γίνονταν αντιληπτές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Την επιτάχυνση των αλλαγών την έφερε η βιομηχανική επανάσταση, ωστόσο σήμερα ο κόσμος μετασχηματίζεται με ρυθμούς και κατευθύνσεις που δεν έχουμε ξανασυναντήσει ποτέ στο παρελθόν. Στο σημείο αυτό, είναι σκόπιμο να διακρίνουμε μεταξύ ντετερμινιστικών προβλέψεων και μη-ντετερμινιστικών δυναμικών εκτιμήσεων.
Θα μπορούσε κανείς ισχυριστεί πως τη «ντετερμινιστική» άποψη πρεσβεύουν «φουτουριστές» όπως ο Αμερικανός εφευρέτης Ray Kurzweil [1], ο οποίος «προβλέπει» ότι η -πλέον εκθετική- εξέλιξη της τεχνολογίας (Τεχνητή Νοημοσύνη) θα υπερβεί την ανθρώπινη νοημοσύνη, όπως επίσης ότι μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2030 το μέγεθος της μη-βιολογικής υπολογιστικής ισχύος θα ξεπεράσει την ικανότητα της συνολικής ανθρώπινης νοημοσύνης, ενώ τελικά η εκθετική αύξηση της υπολογιστικής ικανότητας θα οδηγήσει στην ούτως αποκαλούμενη Μοναδικότητα (Singularity). Ο Kurzweil προσδιορίζει με μεγάλη σαφήνεια την ημερομηνία: «Ορίζω την ημερομηνία για τη Singularity -που αντιπροσωπεύει μια βαθιά και ανατρεπτική μεταμόρφωση στις ανθρώπινες ικανότητες- ως το 2045».
Σε αντίθεση προς τις ντετερμινιστικές προβλέψεις του Kurzweil, όσοι ασχολούμαστε συστηματικά με τις διεπιστημονικές Σπουδές για το Μέλλον (Futures Studies), και ειδικότερα με την Προοπτική Διερεύνηση (Foresight), ως συμμετοχική διαδικασία κατανόησης των τάσεων μετασχηματισμού του περιβάλλοντος και των εναλλακτικών μελλοντικών προοπτικών, διατυπώνουμε δυναμικές εκτιμήσεις, αλλά μένουμε μακριά από προβλέψεις. Κάθε προσπάθεια «πρόβλεψης» του μέλλοντος, όχι μόνο της εργασίας, καταλήγει σε μια σειρά από σχεδόν ανυπέρβλητα εμπόδια που, σε μεγάλο βαθμό, οφείλονται στην ίδια τη φύση του ερευνητικού μας αντικειμένου: πώς είναι δυνατόν να βρεθεί κάτι που εξ ορισμού…δεν υπάρχει; Το μέλλον δεν υπάρχει ποτέ στο παρόν, ωστόσο ως διανοητική σύλληψη, κυοφορείται στο παρόν και το επηρεάζει κατά τρόπο μη γραμμικό [2].
Το μέλλον της εργασίας και οι μουσικές καρέκλες
Πολλοί από εμάς μεγαλώσαμε με το παιχνίδι των μουσικών καρεκλών. Η μουσική ξεκινά και πηγαίνουμε γύρω-γύρω. Κάποιοι χορεύουν με αυταπάρνηση, ενώ άλλοι καραδοκούν πάνω από κάθε καρέκλα καθώς περνούν περιμένοντας να σταματήσει η μουσική.Τελικά, η μουσική σταματάει και, αναπόφευκτα, ένα παιδί καταλήγει χωρίς καρέκλα. Πρόκειται για ένα διασκεδαστικό -φαινομενικά αθώο- παιχνίδι, το οποίο εντούτοις αναπαριστά τον αρχέγονο και βίαιο Χομπσιανό αγώνα της επιβίωσης. Δυστυχώς, οι κανόνες της μουσικής καρέκλας ισχύουν και για το παρόν και το μέλλον της εργασίας – δεν πρόκειται καθόλου για αθώο παιχνίδι [6,7]! Κάθε φορά που σταματά η μουσική, κάποιος χάνει μια θέση εργασίας από την αυτοματοποίηση. Όταν η μουσική ξανασταματάει, μια θέση εργασίας έχει μετατραπεί σε μερική απασχόληση. Η μουσική σταματάει ξανά, η κυβέρνηση περικόπτει κάποιες υπηρεσίες, ένας κλάδος έχει μετατραπεί σε Uber, ή ξεσπάει μια νέα πανδημία και νέες θέσεις χάνονται ή μεταλλάσσονται.
Στα παγκόσμια μέσα μαζικής ενημέρωσης, δημοσιεύονται πολλά άρθρα για τα «μέλλοντα» της εργασίας, τα οποία συχνά επικεντρώνονται στην «απειλή» που αποτελούν τα ρομπότ και η αυτοματοποίηση για τις θέσεις εργασίας. Ορισμένοι ηγέτες της βιομηχανίας έχουν εκφράσει την υποστήριξή τους για τη φορολόγηση της εργασίας των ρομπότ και για προγράμματα καθολικού βασικού εισοδήματος [5], ενώ τα συνδικάτα δρομολογούν ή υποστηρίζουν διάφορα προγράμματα για το μέλλον της εργασίας. Συνέδρια και επιστημονικές συναντήσεις για το «μέλλον της εργασίας» έχουν πραγματοποιηθεί σχεδόν παντού, τεράστιος αριθμόςμελετών σχετικά με το θέμα έχει δημοσιευτεί, ωστόσο οι προσεγγίσεις είναι συχνά μονομερείς και δεν παρακολουθούν ολοκληρωμένα το πολυσύνθετο, πολυεπίπεδο και πολύπλοκο σύστημα δυναμικών αλλαγών, όπου η εργασία αποτελεί μία μόνο έκφανσή του.
Μέσα στην υπερβολή της αρθρογραφίας για τις μελλοντικές εργασιακές συνθήκες [8], υπάρχει και η κοινωνική πραγματικότητα. Φαίνεται ότι οι πραγματικοί «νικητές» είναι αυτοί που προσαρμόζονται και επωφελούνται από τους μετασχηματισμούς και αυτοί που προετοιμάζονται κατάλληλα, κατανοώντας τις επερχόμενες -συνήθως αναπόφευκτες- διαταράξεις και αλλαγές, προσπαθώντας να μην βρεθούν απροετοίμαστοι «χωρίς καρέκλα», ανταγωνιζόμενοι ο ένας τον άλλον. Αυτό που σε τελική ανάλυση δείχνει να έχει καταλυτική σημασία είναι η ικανότητα προοπτικής διερεύνησης και δυναμικής διάγνωσης των πραγμάτων, μια σχεσιακή και προορατική κατανόηση του συστήματος.
Παγκοσμιοποίηση 4.0
Η δημόσια συζήτηση για τη ραγδαία έλευση της νέας, ψηφιακής φάσης της παγκοσμιοποίησης (γνωστής ως Παγκοσμιοποίηση 4.0 / Globalization 4.0) ήρθε έντονα στο προσκήνιο κατά τις εργασίες του World Economic Forum 2018. Υπό το φως της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, n Παγκοσμιοποίηση 4.0 τοποθετεί τις ζωές μας στη δυναμική της πλήρους ψηφιοποίησης του κοινωνικού, του πολιτικού, του οικονομικού και του εργασιακού πεδίου [10]. Μια μη γραμμική και μη προβλέψιμη δυναμική που μπορεί να συνεπάγεται εκτόξευση της παραγωγικότητας, αλλά ταυτόχρονα και περαιτέρω συρρίκνωση της μεσαίας τάξης, εργασιακή πόλωση, διάβρωση των εισοδημάτων, επισφαλείς συνθήκες εργασίας, μη βιώσιμες ανισότητες και άλλα υπαρξιακά ρίσκα.
Απαιτείται, επομένως, να προστατευτούν οι «χαμένοι» αυτής της ριζικής μετασχηματιστικής αλλαγής (όσοι δεν μπορούν ή δεν θέλουν να ακολουθήσουν), δημιουργώντας ενεργητικές και πολυδεκτικές πολιτικές αγοράς εργασίας και απασχόλησης, με ιδιαίτερη έμφαση στους νέους εκτός εκπαίδευσης, κατάρτισης και απασχόλησης (NEETs), εύρωστα δίκτυα κοινωνικής ασφάλειας και ανθεκτικότητας, όσο και συμπεριληπτικά συστήματα υγειονομικής περίθαλψης. Με άλλα λόγια, προδραστικές και μελλοντοεστιασμένες πολιτικές που θα ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική εμπιστοσύνη, καθώς ο πλούτος που αναμένεται να προκύψει πρέπει να ωφελήσει όλους τους τομείς της κοινωνίας. Τούτο, μεταξύ άλλων, μπορεί να σημαίνει εναλλακτικές πλατφόρμες και ρυθμισμένα συστήματα που θα είναι κατάλληλα για να προστατέψουν την εργασιακή αξιοπρέπεια, να αναβαθμίσουν την ιδιότητα του εργαζόμενου και του δημοκρατικού πολίτη, και να αντιμετωπίσουν την ασύλληπτη πολυπλοκότητα του αναδυόμενου κύματος της ψηφιακής παγκόσμιας ολοκλήρωσης.
Η ψηφιακή φάση της «παγκόσμιας ολοκλήρωσης», την οποία είναι δύσκολο να κατανοήσουμε λόγω της υψηλής ταχύτητάς της, στηρίζεται εν πολλοίς όχι στο ελεύθερο εμπόριο και τη μείωση των εμπορικών εμποδίων και δασμών (βλ. Παγκοσμιοποίηση 3.0), αλλά στη σχεδόν διαρκή και ακατάπαυστη συνδεσιμότητα μεταξύ εθνικών ψηφιακών και δυνητικών συστημάτων, άρα και στη συνεχή διεθνή ροή τεχνολογιών, γνώσης, καινοτομίας, ιδεών και υπηρεσιών. Αυτός είναι ο σκληρός πυρήνας της Παγκοσμιοποίησης 4.0 [11].
Όμως, οι νέες τεχνολογίες εγγράφονται κάθε φορά στο ιδιαίτερο πολιτισμικό πλαίσιο και την εργασιακή πραγματικότητα κάθε χώρας, έτσι ώστε να προκύπτουν συγκλίσεις και αποκλίσεις. Η αναδυόμενη ψηφιακή κοινωνία προσαρμόζει τις δομές της και την κουλτούρα της σε ετερογενή δίκτυα και στη λογική της επεξεργασία της ταχύτητας. Ετερογενή δίκτυα παίρνουν τη θέση ομοιογενών λειτουργικών συστημάτων, όπως τα γνωρίζουμε από τη νεωτερική κοινωνία, πυροδοτώντας νέες πιέσεις, διαιρέσεις, διακρίσεις και ανισότητες. Ιδίως μέσα στην πανδημία, αυτοί που πιέστηκαν περισσότερο διεθνώς ήταν οι αποκαλούμενοι gig workers, οι εργαζόμενοι στην οικονομία των επιμέρους παραδοτέων.
Μελλοντοστραφείς οπτικές
Φυσικά και στην Ελλάδα η πανδημία διατάραξε τις εργασιακές σχέσεις. Νέες ανισότητες εμφανίζονται, ενώ οι παλαιότερες βαθαίνουν στον ανταγωνιστικό στίβο της εργασίας. Όσο η οικονομία της πλατφόρμας κυριαρχεί, χρειαζόμαστε νέους θεσμούς (θεσμικό κεφάλαιο) για να εξασφαλίσουμε τα εργασιακά δικαιώματα, την ηθική της εργασίας και την οικονομική και εργασιακή ασφάλεια και αξιοπρέπεια, προκειμένου να προλάβουμε την εργασιακή εξουθένωση και πόλωση. Συγχρόνως, πρέπει να δημιουργήσουμε εγκαίρως ένα δίχτυ προστασίας για εργαζομένους που θα μείνουν εκτός παιχνιδιού. Σημαντικό ρόλο θα παίξει η αναβάθμιση των δεξιοτήτων (upskilling), όσο και η επανακατάρτηση σε νέες δεξιότητες (reskilling) από το κράτος αλλά και τις ίδιες τις επιχειρήσεις.
Οι συζητήσεις που άνοιξαν με αφορμή την efood αποτελούν ένα «ασθενές σήμα» (weak signal) για όσα θα ακολουθήσουν. Αν και επί του παρόντος βρισκόμαστε σε αχαρτογράφητα νερά όσον αφορά την gig economy, θα πρέπει ως κοινωνία να κατανοήσουμε αυτά τα μηνύματα και, εν συνεχεία, να σχεδιάσουμε με βαθιά διαλογικές επεξεργασίες τα πιθανά σενάρια, ποιες πολιτικές θα προτιμήσουμε για να συνδιαμορφώσουμε το μέλλον της εργασίας, ώστε να μην τρέχουμε πίσω από τις εξελίξεις.
Οφείλουμε λοιπόν να εξετάσουμε τις μεσοπρόθεσμες αλλαγές στον χώρο της εργασίας, όπως αναμένεται να προκύψουν από μια σειρά μεγατάσεων [3]: η κλιματική κρίση, η αύξηση της κατανάλωσης, η παγκοσμιοποίηση, οι γεωπολιτικές αναταράξεις, η μετανάστευση, οι δημογραφικές ανισότητες και, φυσικά, η εκθετική τεχνολογική εξέλιξη. Οι μεγατάσεις μεταμορφώνουν την καθημερινότητα, αλλά επίσης οριοθετούν την τροχιά των μελλοντικών εξελίξεων παρέχοντας μια στέρεα βάση για να μελετήσουμε το μέλλον της εργασίας.
Επίσης, οφείλουμε να εξερευνήσουμε και το μακροπρόθεσμο μέλλον (έως το 2050), χρησιμοποιώντας, παραδείγματος χάριν, ως οδηγό μακράς κλίμακας παγκόσμιες έρευνες όπως αυτή του Millennium Project [4], στην οποία συμμετείχε και η Ελλάδα. Η εν λόγω έρευνα κατέληξε σε τρία λεπτομερή παγκόσμια σενάρια για το μέλλον της εργασίας: το σενάριο της «οικονομίας της αυτοπραγμάτωσης», το σενάριο της «μελλοντικής απελπισίας» και ένα «μεικτό σενάριο». Κοιτώντας μακρύτερα, όμως, πρέπει να εξετάσουμε και ένα μπουκέτο τεχνολογιών που τις ονομάζουμε Next Technologies [4] και οι οποίες θα μεταμορφώσουν το μέλλον προς το 2050. Πολλοί εκτιμούν ότι η τεχνητή νοημοσύνη, τα αυτόνομα οχήματα, το 4D printing, οι εξελίξεις στη νανοτεχνολογία, τη ρομποτική, τη βιοτεχνολογία και τη γνωστική τεχνολογία (cognotech), και κυρίως οι πολλαπλές συνέργειες μεταξύ τους, πιθανώς θα βοηθήσουν την ανθρωπότητα να αντιμετωπίσει τις διαφαινόμενες περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις, καθώς οδεύουμε σε μια υπερπληθυσμένη υφήλιο 9 δισεκατομμυρίων ανθρώπων έως το 2050.
Εντούτοις, η τεχνολογία από μόνη της δεν είναι αρκετή, ούτε λειτουργεί ο ντετερμινισμός των τεχνολογικών λύσεων (technological solutionism). Σημασία έχουν οι ανθρώπινες επιλογές. Ενάντια στους ορατούς κινδύνους του τεχνο-λαϊκισμού, της αντι-φιλελεύθερης δημοκρατίας και της πολιτισμικής οπισθοχώρησης, χρειάζεται να αναστοχαστούμε συλλογικά για τις αξίες μας, να κατανοήσουμε ελπίδες και φόβους (όνειρα και εφιάλτες), και να συμβάλουμε όλοι σε σοβαρές παγκόσμιες πολιτικές, οι οποίες θα υλοποιηθούν από κυβερνήσεις, εταιρείες, εκπαιδευτικά συστήματα, ΜΚΟ, τον ΟΗΕ και άλλους διεθνείς οργανισμούς.
Αντλώντας από το παραπάνω αναλυτικό συμφραζόμενο, κύριος στόχος των πολιτικών αυτών πρέπει να είναι η απελευθέρωση της ανθρωπότητας από το παρωχημένο «χρησιμοποιημένο μέλλον» [9]. Όπως εύστοχα υπογραμμίζει ο μελλοντολόγος Sohail Inayatullah, οι πολιτικές τείνουν ακόμη να ακολουθούν το ίδιο μοτίβο ανάπτυξης που ακολουθήθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αντί να δαπανούνται πόροι για μια ανάπτυξη χωρίς όραμα, θα έπρεπε ήδη να είχαμε επικεντρωθεί στη δημιουργία ενός βιώσιμου μέλλοντος για όλους. Τώρα οφείλουμε να βρούμε ολιστικούς, διαλογικά επεξεργασμένους και συλλογικά συμφωνημένους τρόπους για να δημιουργήσουμε από τα κάτω (bottom up) νέα «μέλλοντα» στο πεδίο της εργασίας, τα οποία θα διασφαλίζουν την προστασία του πλανήτη και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Βιβλιογραφία
1. Kurzweil, R. (2005). Singularity is Near: When Humans Transcend Biology. Viking Press.
2. Miller, R. (2018). Transforming the Future: Anticipation in the 21st Century. Routledge. Retrieved June 28, 2018, from https://www.routledge.com/Transforming-the-Future-Open-Access-Anticipation-in-the-21st-Century/Miller/p/book/9781138485877
3. Joint Research Centre. (2022). The Megatrends Hub. Retrieved February 2, 2022, from https://knowledge4policy.ec.europa.eu/foresight/tool/megatrends-hub_en
4. Glenn, J.C., Florescu, E., & The Millennium Project Team. (2019). Work/Technology 2050: Scenarios and Actions. The Millennium Project. https://www.millennium-project.org/projects/workshops-on-future-of-worktechnology-2050-scenarios/
5. Kharpal, A. (2017, June 2). Bill Gates wants to tax robots, but the EU says, “no way, no way.” CNBC. https://www.cnbc.com/2017/06/02/bill-gates-robot-tax-eu.html
6. Ramos, J. (2017, February 23). The Future of Work. Green Agenda. https://greenagenda.org.au/2017/02/the-future-of-work/
7. Mount, I. (2019, July 2). Spain’s musical chairs over jobs: ‘Today you work, tomorrow I do.’ Financial Times. https://www.ft.com/content/9312c566-9ca1-11e9-b8ce-8b459ed04726
8. Porter, E., & Manjoo, F. (2016, March 8). A Future Without Jobs? Two Views of the Changing Work Force. The New York Times. https://www.nytimes.com/2016/03/09/business/economy/a-future-without-jobs-two-views-of-the-changing-work-force.html
9. Inayatullah, S. (2008). Six pillars: Futures thinking for transforming. Foresight, 10(1), 4–21.
10. Schwab, K. (2019, January 22). Παγκοσμιοποίηση 4.0 | Foreign Affairs—Hellenic Edition. https://www.foreignaffairs.gr/articles/72126/klaus-schwab/pagkosmiopoiisi-40?page=show
11. Baldwin, R. (2019). The Globotics Upheaval: Globalization, Robotics, and the Future of Work. Oxford University Press.
