Τι συμβαίνει σε μια «Δημοκρατία που βασίζεται στην εργασία» εάν η ίδια η εργασία δεν βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο της ύπαρξής μας; Η ερώτηση μοιάζει να έχει διατυπωθεί ειδικά για να ικανοποιήσει τις ουτοπίες των οκνηρών, στην πραγματικότητα όμως αποτελεί ένα σενάριο με το οποίο υπάρχουν πραγματικές πιθανότητες να βρεθούμε αντιμέτωποι, και σίγουρα όχι λόγω αγάπης για την τεμπελιά. Η «σύντομη εβδομάδα», την οποία παρακολουθεί με ενδιαφέρον η μισή Ευρώπη, η επανεξέταση του καθεστώτος ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, οι προειδοποιήσεις για επαγγέλματα που κινδυνεύουν από την τεχνητή νοημοσύνη και οι διαφωνίες για τον κατώτατο μισθό αποτελούν όλα ενδείξεις μιας σημαντικής εξέλιξης που θα επηρεάσει όχι μόνο την αγορά εργασίας, αλλά και τη σημασία της στο πλαίσιο της κοινωνικής μας κουλτούρας.
Στο επίκεντρο της αλλαγής βρίσκεται μια μη αναστρέψιμη πλέον τεχνολογική διαδικασία, ο ακρογωνιαίος λίθος μιας οικονομίας όπου ο εργαζόμενος καθίσταται όλο και λιγότερο απαραίτητος. Η συζήτηση διχάζει εκείνους που φοβούνται ένα μέλλον όπου θα κυριαρχεί επικίνδυνα η τεχνολογία εις βάρος μιας ανθρωπότητας που στερείται τον ουσιαστικό της χαρακτήρα, και όσους, από την άλλη πλευρά, βλέπουν σε αυτήν τη διαδικασία μια εξελικτική δυνατότητα για το είδος μας, ξεπερνώντας την ιδέα ότι το πεπρωμένο του ανθρώπου είναι να παρεμβαίνει μόνο εκεί όπου δεν μπορεί να φτάσει η τεχνολογία. Εάν στο εγγύς μέλλον οι μηχανές καταφέρουν να επιτύχουν ουσιαστικά τα πάντα, οι άνθρωποι θα μπορέσουν επιτέλους να απελευθερωθούν από την εργασία προκειμένου να αφοσιωθούν σε ό,τι βρίσκεται πέρα από τα προνόμια της τεχνικής.
Αυτή είναι μια αλλαγή που πρέπει να ζήσουμε χωρίς τεχνοφοβία, όπως εξηγεί ο φιλόσοφος Μαουρίτσιο Φερράρις, υπενθυμίζοντάς μας ότι οι μηχανές δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο όσον αφορά την κατανάλωση ή την ικανότητα να νιώθουμε συναισθήματα. Μια μηχανή δεν διαθέτει τη θέληση να παίρνει αποφάσεις· δεν αισθάνεται κόπωση, επιθυμία ή πλήξη. Παράγει, ωστόσο, όμως, δεν ωφελείται από τη δουλειά της. Μπορούμε να την προγραμματίσουμε να γράψει, να στοιχειοθετήσει και να τυπώσει ένα βιβλίο. Η επιλογή όμως να απολαύσουμε την ανάγνωσή του ή να το χρησιμοποιήσουμε για διακόσμηση στη βιβλιοθήκη είναι αποκλειστικά δική μας.
Υπό την προϋπόθεση ότι η τεχνολογία γνωρίζει επίσης πώς να φροντίζει για τη δίκαιη κατανομή των πόρων που εισάγει στην αγορά, για πρώτη φορά στην ιστορία οι άνθρωποι ενδέχεται να διαθέτουν τις δεξιότητες να απελευθερωθούν από το βάρος πρωτίστως του ρόλου του παραγωγού και να επικεντρωθούν στα όνειρά τους. Ωστόσο, καθώς οι εργάσιμες εβδομάδες μικραίνουν, τα ερωτήματα σχετικά με το κοινωνικό μας οικοδόμημα είναι βέβαιο ότι θα αυξηθούν: πώς θα διαχειριστούμε όλον αυτόν τον ελεύθερο χρόνο; Θα μπορέσουμε να αποδεχθούμε, χωρίς κρίσεις ταυτότητας και ενοχές, ότι η κατανάλωση δεν αποτελεί καθαρή σπατάλη πόρων ή συσσώρευση αγαθών αλλά ποιοτική δαπάνη της ύπαρξής μας;
Είναι σαφές ότι υπό αυτούς τους όρους το πρόβλημα είναι, προπαντός, πολιτισμικό. Μετά από 10.000 χρόνια πολιτισμού βασισμένου στην εργασία, σε σημείο που για αιώνες, η αξιοπρέπεια του ανθρώπου μετριόταν από το επάγγελμά του, η ιδέα ότι ο άνθρωπος δεν είναι πλέον «παραγωγός» αλλά «καταναλωτής» είναι εντελώς πρωτόγνωρη. Για να την αποδεχθούμε, δεν αρκεί να ξεφύγουμε από την έννοια της παραγωγικότητας: είναι απαραίτητο να αναπτύξουμε μια κουλτούρα ελεύθερης κατανάλωσης και ηθικής η οποία θα επιτρέψει την αντίληψη ενός περιβάλλοντος αξιοπρέπειας και κοινωνικής συνείδησης πέρα από την παραγωγική απασχόληση.
Εάν απελευθερώσουμε τους ανθρώπους μόνο από την εργασία αλλά όχι από την «κουλτούρα της εργασίας», κινδυνεύουμε να δημιουργήσουμε απογοητευμένους καταναλωτές των οποίων η στέρηση ενός χαρακτηριστικού αφαιρεί και την ταυτότητά τους· άτομα που θα επιζητούν να αφοσιώνονται σε εργασίες για τις οποίες δεν υφίσταται πλέον ανάγκη. Είναι μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης της οποίας τα πρώτα σημάδια γίνονται αισθητά και σε όσους, ενώ απολαμβάνουν σχετική ευημερία, αισθάνονται μια έλλειψη σκοπού επειδή βρίσκονται εκτός αγοράς.
Η πολιτική μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε αυτό το μέλλον, αμφισβητώντας, πλέον, όχι μόνο την παραγωγική ικανότητα των ατόμων, αλλά την ποιότητα του χρόνου που θα μπορούν να αφιερώνουν στις επιθυμίες τους και στην κοινότητά τους. Εάν καταφέρει να επιβάλλει αυτήν την αλλαγή, στο Σύνταγμά μας θα μπορούσε ίσως κάποια μέρα να παρατίθεται μια ακόμα πιο όμορφη φράση από την ήδη υπάρχουσα: «Η Ιταλία είναι μια Δημοκρατία που βασίζεται στη ζωή».
