Η ψηφιακή οικονομία είναι μια οικονομία πλατφορμών. Οι ψηφιακές υποδομές, όπως ένας ιστότοπος ή μια εφαρμογή, δημιουργούνται για την αντιστοίχιση μεταξύ προσφοράς και ζήτησης εντός μιας διαρκούς διευρυνόμενης ποικιλίας υπηρεσιών: από γνωστές πλατφόρμες παράδοσης φαγητού, όπως το Deliveroo και η Wolt, μέχρι εφαρμογές για καθαριότητα, προσωπική φροντίδα και επαγγελματικές υπηρεσίες. Σήμερα, πάνω από 28 εκατομμύρια άνθρωποι στην ΕΕ εργάζονται μέσω διαδικτυακών πλατφορμών και ορισμένες εκτιμήσεις δείχνουν ότι ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί στα 43 εκατομμύρια έως το 2025.[1]
Αν και η λέξη «πλατφόρμα» ακούγεται ουδέτερη, οι ψηφιακές πλατφόρμες είναι συχνά κάθε άλλο παρά αυτό: μέσω των δεδομένων που συλλέγουν και των αλγοριθμικών τους συστημάτων μπορούν να ασκούν υψηλό βαθμό ελέγχου στις συνθήκες εργασίας των εργαζομένων που τις χρησιμοποιούν, καθώς και στη φύση των εργασιών τους. Για τους κατ’ όνομα ανεξάρτητους εργαζόμενους, η σχέση με τον χειριστή της πλατφόρμας πρακτικά αντικατοπτρίζει συχνά την ιεραρχική σχέση απασχόλησης, με λίγες όμως από τις εργασιακές και κοινωνικές προστασίες που συνδυάζονται με αυτή. Αυτή η αποσύνδεση απαιτεί μια απάντηση σε επίπεδο πολιτικής.
Διαπραγματεύσεις: όλα βρίσκονται ακόμη στον αέρα
Τον Δεκέμβριο του 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντέδρασε σε αυτή την κατάσταση προτείνοντας μια οδηγία για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας στην εργασία σε πλατφόρμες (εφεξής «η οδηγία»). Ο βασικός στόχος είναι να διασφαλιστεί ότι τα άτομα που εργάζονται μέσω διαδικτυακών πλατφορμών αποκτούν το σωστό καθεστώς απασχόλησης και έχουν πρόσβαση στα ισχύοντα δικαιώματα εργασίας και κοινωνικής προστασίας.[2] Πέραν τούτου, η πρόταση σκοπεύει να βελτιώσει τα δικαιώματα των εργαζομένων στις πλατφόρμες έναντι των συστημάτων αλγοριθμικής διαχείρισης στα οποία υπόκεινται. Αυτό περιλαμβάνει εκτεταμένα δικαιώματα πρόσβασης σε πληροφορίες σχετικά με τη χρήση και τη λογική των αυτοματοποιημένων συστημάτων παρακολούθησης και λήψης αποφάσεων.
Τον περασμένο Φεβρουάριο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρότεινε τροπολογίες που στοχεύουν στην περαιτέρω ενίσχυση της προστασίας των εργαζομένων. Στην πρόταση της Επιτροπής, το νομικό τεκμήριο της απασχόλησης ενεργοποιείται μόνο όταν διαπιστώνεται ότι οι πλατφόρμες ασκούν έναν ορισμένο βαθμό ελέγχου, για παράδειγμα, στις αμοιβές, στις επιδόσεις και/ή στις ώρες εργασίας των εργαζομένων. Αντιθέτως, το Κοινοβούλιο τάσσεται υπέρ ενός γενικού τεκμηρίου απασχόλησης για εργαζόμενους σε πλατφόρμες, χωρίς προσόντα. Αυτό είναι σύμφωνο με βασικά αιτήματα συνδικαλιστικών οργανώσεων, ενώ είναι επίσης και λογικό, δεδομένου ότι οι πλατφόρμες θα εκμεταλλεύονται την ασάφεια της διατύπωσης[3]. Ένας βελγικός νόμος για την εργασία σε πλατφόρμες εδώ χρησιμεύει ως προειδοποίηση: περιλαμβάνει ένα τεκμήριο απασχόλησης περίπου παρόμοιο με αυτό που προτείνει η Επιτροπή, ωστόσο οι πλατφόρμες απλώς ισχυρίζονται ότι δεν πληρούν τα κριτήρια και, ως εκ τούτου, τίποτα δεν έχει αλλάξει μέχρι στιγμής για τους εργαζόμενους.[4] Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι θα πρέπει και πάλι να υποβάλλονται σε μακροχρόνιες δικαστικές διαδικασίες, ακριβώς κάτι το οποίο είχε στόχο να αποφύγει η Επιτροπή με την προτεινόμενη οδηγία.
Είναι δυστυχώς απίθανο τα κράτη μέλη να αποδεχθούν ένα μη αναγνωρισμένο τεκμήριο απασχόλησης για τους εργαζόμενους σε πλατφόρμες, καθώς ακόμη και το αναγνωρισμένο νομικό τεκμήριο που προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι πολύ αμφιλεγόμενο. Αν και υποστηρίζεται από την Ισπανία, την Πορτογαλία και τη Γερμανία, για παράδειγμα, η σουηδική Προεδρία διερευνά μια πιο φιλελεύθερη προσέγγιση προκειμένου να επιτύχει συμφωνία και να κατευνάσει τις ανησυχίες από πολλές χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης. Οι τελευταίες υποστηρίζουν ότι ένα τεκμήριο απασχόλησης με νομικά δεσμευτικά κριτήρια θα μπορούσε να θέσει το επιχειρηματικό μοντέλο των πλατφορμών σε κίνδυνο οδηγώντας σε μαζικό αναχαρακτηρισμό των εργαζομένων σε πλατφόρμες ως υπαλλήλους. Αυτό ακριβώς είναι πράγματι το νόημα του νόμου.
Από τη συμφωνία μέχρι την εφαρμογή των δικαιωμάτων: ο δρόμος είναι μακρύς
Εάν εγκριθεί η οδηγία, αυτό δεν σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι σε πλατφόρμες θα έχουν άμεσα οφέλη. Πρώτον, τα κράτη μέλη θα πρέπει να μεταφέρουν τις διατάξεις στην εθνική τους νομοθεσία. Αυτή η διαδικασία θα διαρκέσει τουλάχιστον δύο χρόνια. Ωστόσο, εάν η οδηγία για τις διαφανείς και προβλέψιμες συνθήκες εργασίας αποτελεί μια κάποια ένδειξη, θα μπορούσε να διαρκέσει πολύ περισσότερο: τρία χρόνια μετά την έκδοση της παρούσας οδηγίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι 19 (!) κράτη μέλη δεν κοινοποίησαν πλήρως τον τρόπο με τον οποίο ενσωμάτωσαν τον νόμο στην εθνική τους νομοθεσία (πράγμα που αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι δεν τον εφάρμοσαν πλήρως).[5] Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί σε τέτοιες περιπτώσεις να κινήσει διαδικασίες στο Δικαστήριο εναντίον κρατών μελών, αλλά αυτό μπορεί κάλλιστα να πάρει χρόνια.
Επιπλέον, δεδομένης της περιορισμένης αρμοδιότητας της ΕΕ σε κοινωνικές υποθέσεις και υποθέσεις απασχόλησης, βασικές έννοιες όπως το τι σημαίνει να είσαι «εργαζόμενος» διαφέρουν μεταξύ των κρατών μελών. Αυτό είναι προφανές αν εξετάσει κανείς την οδηγία για τις διαφανείς και προβλέψιμες συνθήκες εργασίας. Σε μια έκθεση εμπειρογνωμόνων, αξιωματούχοι της Επιτροπής παραδέχονται ότι δεν μπορούν να πουν εάν ολόκληρες ομάδες εργαζομένων, όπως οι οικιακές βοηθοί, οι εκπαιδευόμενοι και οι εργαζόμενοι σε πλατφόρμες, «πρέπει να καλύπτονται από την προστασία που παρέχει η οδηγία».[6] Μολονότι οι απαιτήσεις της οδηγίας για την εργασία σε πλατφόρμες σχετικά με την αλγοριθμική διαφάνεια ισχύουν για όλα τα άτομα που εργάζονται μέσω πλατφορμών, διαφαίνεται ότι οι κανόνες για το τεκμήριο απασχόλησης θα οδηγήσουν σε παρόμοιες διαφορές στην ερμηνεία.
Τέλος, δεδομένου ότι πολλές πλατφόρμες αντιτίθενται στην οδηγία, η αποτελεσματική επιβολή θα είναι ζωτικής σημασίας. Ωστόσο, αυτή είναι μια γνωστή αδυναμία της νομοθεσίας της ΕΕ που καλύπτει την ψηφιακή οικονομία, όπου οι εθνικές αρχές μπορεί να διστάζουν να αντιταχθούν σε επιχειρήσεις πλατφορμών με σημαντικούς χρηματοδοτικούς πόρους. Στην περίπτωση της οδηγίας, οι κανόνες για το καθεστώς απασχόλησης είναι πιθανό να επιβάλλονται από τις επιθεωρήσεις εργασίας, ενώ οι κανόνες για την αλγοριθμική διαφάνεια εποπτεύονται από τις εθνικές αρχές προστασίας δεδομένων (ΑΠΔ). Είναι πλέον σαφές ότι πολλές ΑΠΔ εξακολουθούν να αγωνίζονται για την επιβολή των διατάξεων του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (ΓΚΠΔ), ο οποίος δεν προμηνύει τίποτα καλό όσον αφορά στην ικανότητά τους να αναλαμβάνουν πρόσθετες αρμοδιότητες. Η έρευνα στον τομέα των «σκοτεινών καταστημάτων» υπογραμμίζει επίσης τις ελλείψεις στην επιβολή της εργατικής νομοθεσίας σε ολόκληρη την ΕΕ.[7]
Μελλοντική ατζέντα
Παρότι η εν λόγω οδηγία, σε περίπτωση που εγκρινόταν – και εφαρμοζόταν αποτελεσματικά – θα μπορούσε να μειώσει τον εσφαλμένο χαρακτηρισμό των εργαζομένων σε πλατφόρμες και να καταστήσει τους αλγόριθμους που δομούν την εργασία τους πιο ανοιχτούς σε ελέγχους, αφήνει πολλά ζητήματα αδιευκρίνιστα.
Πρώτον, αν και η οδηγία περιέχει διατάξεις για την παροχή πληροφοριών στις αρχές και στους εκπροσώπους των εργαζομένων, αυτές δεν επαρκούν. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να εισαγάγουν ένα δημοσίως διαθέσιμο μητρώο επιχειρήσεων πλατφορμών το οποίο θα περιέχει πληροφορίες σχετικά με τον αριθμό των ενεργών πλατφορμών και των εργαζομένων σε πλατφόρμες, καθώς και το καθεστώς απασχόλησής τους. Ένα τέτοιου είδους δημοσίως διαθέσιμο μητρώο θα μπορούσε να διευκολύνει την έρευνα και την επιβολή, αλλά και να αυξήσει την πίεση στις πλατφόρμες να ενεργούν υπεύθυνα. Επί του παρόντος, τέτοια μητρώα υπάρχουν μόνο για φορολογικούς λόγους σε λίγα κράτη μέλη, όπως η Γαλλία ή η Πορτογαλία, όμως τα δεδομένα δεν είναι δημοσίως διαθέσιμα.[8]
Δεύτερον, ένα προφανές κενό είναι ότι οι διατάξεις της οδηγίας για την εργασία σε πλατφόρμες σχετικά με την αλγοριθμική διαφάνεια ισχύουν μόνο για άτομα που εργάζονται μέσω μιας πλατφόρμας. Δεν υπάρχει καλή αιτιολόγηση για αυτό, δεδομένου ότι η αλγοριθμική διαχείριση εξαπλώνεται σε ολόκληρη την οικονομία και ο ΓΚΠΔ δεν παρέχει επαρκή προστασία στους εργαζόμενους που είναι οι «αποδέκτες» των αυτοματοποιημένων συστημάτων λήψης αποφάσεων. Εάν εγκριθεί, η οδηγία θα οδηγούσε – παραδόξως – στην πραγματική αυτοαπασχολούμενη εργασία μέσω πλατφορμών που διαθέτουν καλύτερη νομική προστασία από τους εργαζόμενους εκτός της οικονομίας των πλατφορμών.
Πηγή: Reshaping Work https://medium.com/@reshaping_work
*Το Reshaping Work είναι ένα ίδρυμα με έδρα το Άμστερνταμ. Ξεκίνησε το 2016 για να συγκεντρώσει εταιρείες, νεοφυείς επιχειρήσεις, συνδικάτα, ερευνητές, φορείς χάραξης πολιτικής και άλλους σχετικούς ενδιαφερόμενους για να συζητήσουν από κοινού το μέλλον της εργασίας και να βρουν τρόπους να το διαμορφώσουν.
[1] Βλέπε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/ip_21_6605
[2] Βλέπε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52021PC0762&from=EN
[3] Βλέπε: https://www.etuc.org/sites/default/files/page/file/2022-04/EN-ETUC%20resolution%20on%20the%20proposal%20of%20the%20European%20Commission%20of%20a%20Directive%20on%20improving%20working.pdf
[4] Βλέπε: https://www.bruzz.be/actua/martin-willems-acv-fietskoeriers-moeten-een-beter-arbeidsstatuut-krijgen-2023-02-23.
[5] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/INF_22_5409.
[6] https://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=24459&langId=en.
[7] Βλέπε: https://feps-europe.eu/publication/back-to-the-dark-ages-q-commerce-rapid-retail-and-the-changing-landscape-of-retail-work/.
[8] Βλέπε: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/bruessel/19257.pdf
