→ Αφιερώματα

Διάλογοι ←

→ Δράσεις

Re-public στο

Εργάζομαι για τη δημιουργία ενός προγράμματος σπουδών για σχεδιασμό υπηρεσιών στην Ινδία. Αυτό που ακολουθεί είναι μια αναστοχαστική αναφορά του σκεπτικού μου μέσω του ντιζάιν. Γράφω στο πρώτο πρόσωπο για να είμαι πιο κοντά στο πνεύμα της διαδικασίας σκέψης που οδήγησε στο συγκεκριμένο σχεδιασμό. Το κείμενο είναι σε τρία μέρη: Αναπτύσσω το υπόβαθρο μιλώντας για τον αναπτυξιακό λόγο στην πρακτική του σχεδιασμού, στη συνέχεια διαμορφώνω μία πρόταση για ένα πανεπιστημιακό πρόγραμμα σπουδών, και τελικά παρουσιάζω ένα σκαρίφημα ενός προγράμματος για σχεδιασμό υπηρεσιών σε τρία βήματα.


Υπόβαθρο


Στη δεκαετία του εβδομήντα, δέκα ολόκληρα χρόνια αφού είχαν δημιουργηθεί οι νέες σχολές ντιζάιν στην Ινδία, που παρατηρούνταν έντονη δραστηριότητα ως προς το εννοιακό πλαίσιο του ντιζάιν στην Ινδία. Τα προγράμματα σπουδών που είχαν εισαχθεί από τη Δύση έπρεπε να ευθυγραμμιστούν για να ταιριάξουν σε μια αναπτυσσόμενη χώρα. Δύο γεγονότα είναι σημαντικά για μας προκειμένου να καταλάβουμε πώς συζητήθηκε αυτή η ευθυγράμμιση. Σε μία εκδήλωση που φιλοξενήθηκε στο Λονδίνο και είχε τίτλο Ντιζάιν για Ανάγκες (Design for Need) (Bicknell και McQuiston 1977) συμμετείχαν σχεδιαστές από την Ινδία και τη Βραζιλία, και η έμφαση ήταν (α) στην αναζήτηση μιας ομοφωνίας που χρειάζεται στο ντιζάιν για να εστιάσει στην «ανάγκη» (τα βασικά που χρειάζεται κάποιος για τη διαβίωση) και όχι τις επιθυμίες (κατανάλωση) και (β) στην παρουσίαση εργασιών και εμπειριών σχεδιασμού προϊόντων στο πλαίσιο μιας αναπτυσσόμενης χώρας. Η ομάδα συμφώνησε ότι το ντιζάιν μπορεί να συνεισφέρει στους λιγότερο ευνοημένους της κοινωνίας σχεδιάζοντας νέα αντικείμενα. Τέτοιες ιδέες για την αλλαγή μέσω της τεχνικής καινοτομίας είχαν γίνει εκείνη την εποχή δημοφιλείς και μέσω του κινήματος Ενδιάμεσης Τεχνολογίας (Intermediate Technology). Το δεύτερο γεγονός συνέβη στην Ινδία και ήταν μια ειδική εκδήλωση των οργανισμών ICSID (International Council of Societies of Industrial Design) και UNDP (United Nations Development Programme) που κινούνταν στο ίδιο πλαίσιο και οδήγησε σε μία διακήρυξη, τη Διακήρυξη του Αχμενταμπάντ (NID 1979), που έχει μια πιο φιλόδοξη ατζέντα για το μετασχηματισμό της κοινωνίας μέσω του ντιζάιν. Η διακήρυξη εστιάζει στους φτωχούς, που εκείνη την περίοδο ήταν πάνω από τα τρία τέταρτα του πληθυσμού της Ινδίας, και για τους οποίους θεωρεί ότι χρειάζονται σχεδιαστικές παρεμβάσεις.

Ένα πρόσφατο σχέδιο για chulha (φουρνάκι χωρίς καπνό) που κέρδισε το Βραβείο Ιδέας


Κοιτώντας προς τα πίσω σε αυτά τα γεγονότα που έγιναν τριάντα χρόνια πριν, βλέπουμε ότι το ντιζάιν δηλώνει μία πίστη στη δύναμη της τεχνολογίας, και επομένως στα σχεδιασμένα αντικείμενα, να αλλάξουν τις ζωές των ανθρώπων. Δύο σύμβολα αυτού του τρόπου σκέψης είναι ο φούρνος χωρίς καπνό (chulha) και η μηχανή κατασκευής τούβλων από λάσπη. Το βελτιωμένο σχέδιο της chulha μετέβαλε το φυσικό περιβάλλον αναρίθμητων σπιτιών σε χωριά, καθώς η καλύβα δεν ήταν πια γεμάτη καπνό από τη μαγειρική φωτιά, καπνό που αποτελούσε την κύρια αιτία αναπνευστικών ασθενειών. Όμως η μηχανή κατασκευής τούβλων από λάσπη, μια συνεισφορά στην τέχνη της οικοδομικής, δεν είχε τον ίδιο αντίκτυπο. Αν και είναι καλύτερο να χτίζεις με τούβλα από λάσπη, ένα τέτοιο κτίριο απαιτεί συνεχή συντήρηση για όλη τη διάρκεια ζωής του. Η εναλλακτική λύση, συμβατικά ψημένα τούβλα, εξακολουθεί να προτιμάται. Οι σχεδιαστές πάντως δεν ήταν οι μόνοι που δούλευαν σε τέτοια πρότζεκτ.


Μηχανικοί και άλλοι τεχνικοί ασχολούνταν με παρόμοια έργα, και αυτό στα πλαίσια της ιδεολογίας της κατάλληλης ή εναλλακτικής τεχνολογίας (appropriate or intermediate technology).


Υπό κάποια έννοια, κοιτάζοντας προς τα πίσω βλέπουμε ότι και το ντιζάιν παρασύρθηκε από τα ίδια ρεύματα που ενεργοποίησαν το κίνημα της κατάλληλης τεχνολογίας, το οποίο σε αυτή την περίπτωση σημαίνει μεγάλες κρατικές δαπάνες για έργα τεχνολογικής καινοτομίας που απευθύνονται στους φτωχούς του αγροτικού χώρου. Με τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας στην Ινδία, αυτό άλλαξε. Πρώτον, η κυβέρνηση αποσύρθηκε από τη χρηματοδότηση τέτοιων παρεμβάσεων και άρχισε να εστιάζει στην οικονομία ως κλειδί της αλλαγής, και, δεύτερον, το ίδιο το ντιζάιν εγκατέλειψε την ενασχόληση με αναπτυξιακά ζητήματα καθώς ξαφνικά υπήρχε πολλή δουλειά από μεγάλες βιομηχανίες. Εστιάζοντας πια στις δεξιότητες και τις αστικές κουλτούρες της κατανάλωσης, το ντιζάιν άρχισε να δείχνει ένα ζωηρό πρόσωπο στην Ινδία. Διάφορα κείμενα στην Ινδία αυτή την εποχή τονίζουν τη δυνατότητα της χώρας να διασχίσει τα σύνορα και να γίνει μια διεθνής δύναμη. Σε αυτό το κλίμα, οι σχεδιαστικές και τεχνικές παρεμβάσεις που συχνά εκφράζονται ως «σχεδιασμός για την ανάπτυξη» είναι πλέον περιθωριακές και, από τη σκοπιά ορισμένων φοιτητών, κάτι που τους αποσπά την προσοχή. Η τεχνική καινοτομία, υπό την έννοια του ντιζάιν καλύτερων προϊόντων ως λύση για το πρόβλημα της φτώχειας, είχε τις ευκαιρίες της και πρόσφερε κάποιες λύσεις. Όμως τα προβλήματα της φτώχειας αλλά και της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των φτωχών μέσω του ντιζάιν εξακολουθούν να συνιστούν μία πρόκληση που απαιτεί την προσοχή μας.


Σε αυτό το σημείο προτείνω ότι ο σχεδιασμός υπηρεσιών μπορεί να καταφέρει αυτό που ο κλασικός σχεδιασμός προϊόντων απέτυχε να κάνει. Δηλαδή να πάει σε υποβαθμισμένες περιοχές της Ινδίας και να προσφέρει κάτι στις ζωές των φτωχών. Ο σχεδιασμός υπηρεσιών θα μπορούσε επίσης να μετασχηματίσει την αποικιακή κατασκευή των δημόσιων υπηρεσιών, που είχαν σχεδιαστεί ως εργαλείο διοίκησης μιας ξένης χώρας. Ο σχεδιασμός του προγράμματος σπουδών ενσωματώνει έτσι δύο βασικές προσεγγίσεις ως πος το σχεδιασμό υπηρεσιών: το Σχεδιασμό για τον Τομέα Υπηρεσιών και το Σχεδιασμό για τις Δημόσιες Υπηρεσίες. Όταν διατυπωθεί με όρους πρακτικής, αυτό μεταφράζεται ως εξής: πρώτον, παροχή συμβουλών σχεδιασμού στον τομέα υπηρεσιών (όπως υγεία, τουρισμός και τεχνολογίες πληροφορικής) και δεύτερον, σχεδιασμός υπηρεσιών για αντικατάσταση υπαρχόντων ή η κατασκευή υπηρεσιών για τους μη ευνοημένους! Το τελευταίο συνιστά μια ηθική θέση και βρίσκεται στον πυρήνα της διαμόρφωσης του προγράμματος σπουδών.


Οπότε, πώς θα έπρεπε να είναι το πρόγραμμα σπουδών;


Σε συζητήσεις με ένα νέο πανεπιστήμιο στην Ινδία πρότεινα να αφήσουν την παραδοσιακή εκπαίδευση του ντιζάιν στα υπάρχοντα και αναδυόμενα σχολεία ντιζάιν – και επομένως την παραδοσιακή δομή τομέων και ειδικοτήτων όπως Βιομηχανικό Σχέδιο, Γραφιστική και Υφάσματα, η οποία εστίαζε στη γνώση κατασκευαστικών τεχνολογιών. Τέτοιες σχολές ντιζάιν έχουν ισχυρούς δεσμούς με τη βιομηχανία και οι φοιτητές και απόφοιτοί τους κερδίζουν σημαντικά σχεδιαστικά βραβεία διεθνώς. Πολυεθνικές όπως η Nokia και η Microsoft οργανώνουν σε αυτά τα σχολεία εργαστήρια για τις τεχνολογικές συσκευές του μέλλοντος. Σε τέτοιες σχολές ντιζάιν, οι φοιτητές βασίζουν πολλές από τις εργασίες τους στην κάλυψη αναγκών όπως η παροχή τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στους φτωχούς του αγροτικού χώρου. Όμως, στο τέλος των εργασιών τους, είναι πιθανό να πρέπει να δείξουν ένα αποτέλεσμα σε μορφή προϊόντος. Συχνά αυτός ο τρόπος σχεδιασμού ευθυγραμμίζεται με την προοπτική του παραγωγού και εξυπηρετεί κυρίως τα συμφέροντα μεγάλων Ινδικών εταιρειών και γιγαντιαίων πολυεθνικών. Τοποθετημένοι στη βάση της πυραμίδας, οι φτωχοί αντιμετωπίζονται από αυτή τη σκοπιά ως μια πλούσια αγορά για επανασχεδιασμένα αγαθά και υπηρεσίες. (Prahalad 2006)


Αντί γι’αυτό, εγώ προτείνω μία αντίληψη του ντιζάιν ως αποϋλικοποιημένη πρακτική, όπου η τεχνολογία συνιστά μία εργαλειακότητα αυτής της πρακτικής. Επίσης τοποθετώ αυτή την πρακτική στο πεδίο ή ανάμεσα στους ανθρώπους, σε αντιπαράθεση με το στούντιο ή ατελιέ, κόβοντας έτσι τους δεσμούς του ντιζάιν με την τέχνη και αντικαθιστώντας τους με μία σχέση με την κοινωνιολογία. Η εθνογραφία θα μπορούσε να είναι η κύρια ερευνητική μέθοδος κι η παροχή συμβουλών θα μπορούσε να είναι η κύρια σχεδιαστική πρακτική. Ο «πελάτης» αντικαθίσταται από την «κοινότητα» και ο ντιζάινερ δεν έρχεται στο πρότζεκτ ως ειδικός που γνωρίζει την αγορά, αφού η ίδια η αγορά είναι ένα με την κοινότητα. Με απλά λόγια, φαντάζομαι μία πρακτική του σχεδιασμού που θα υλοποιούσε τα πρότζεκτ ως εκστρατείες που θα ωφελούσαν απευθείας την κοινωνία. Η αλλαγή και ο μετασχηματισμός δε θα επιβάλλονταν ή απαιτούνταν ως αναγκαίες, αλλά θα ήταν η ίδια η κοινότητα που θα μεταμόρφωνε τον εαυτό της με ένα συμμετοχικό τρόπο. Με αυτό τον τρόπο ταξιδεύω σε ένα μονοπάτι που είναι πιστό στο πνεύμα των σχεδιαστών που είναι ουτοπιστές. Αλλά έχω ένα πρόβλημα: αυτή η δουλειά γίνεται ήδη από μια πληθώρα ανεκπαίδευτων ανθρώπων που η κύρια ικανότητά τους είναι ένα τεράστιο πάθος να βοηθάνε συνανθρώπους. Φαντάζομαι τότε μία ομάδα από ντιζάινερ στο πεδίο, οι οποίοι αντικαθιστούν αυτούς τους ανθρώπους και ενδεχομένως δημιουργούν μια ανώτερη τάξη επαγγελματιών; Απάντησα αυτό το ερώτημα με το να φανταστώ ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα ντιζάιν για ερευνητές πεδίου προκειμένου να αποκτήσουν σχεδιαστικές ικανότητες. Όπου οι ντιζάινερ που επιθυμούν να δουλέψουν στο πεδίο θα μπορούσαν να μετατρέψουν τον προσανατολισμό των γνώσεών τους και να τον ευθυγραμμίσουν με τις ευρύτερες ανάγκες της κοινότητας.


Στο σχεδιασμό ενός τέτοιου προγράμματος σπουδών, ο στόχος μου ήταν να κρατήσω οικεία τη δομή της εκπαίδευσης του ντιζάιν και παρόμοια με τον τρόπο που είναι δομημένη στην Ινδία. Μέσα σε μια οικεία δομή, ο στόχος μου ήταν να αντικαταστήσω το τεχνικό, ως ενασχόληση με τα υλικά και τις διαδικασίες, με το κοινωνικό, ως ενασχόληση με τους ανθρώπους και τις πρακτικές τους. Επιπλέον, ο σχεδιασμός του προγράμματος έλαβε υπ’οψη του την πριμοδότηση του κοινωνικού ως το δυνατό σημείο αυτού του πανεπιστημίου, καθώς και την επιθυμία του να δημιουργήσει ένα σύστημα «στο οποίο ο κάθε δάσκαλος/καθηγητής που διορίζεται θα είναι συνδεδεμένος με περισσότερες από μία Σχολές ή Κέντρα». (2009) Το περιεχόμενο του προγράμματος έχει γραφτεί για να διευκολύνει την προκύπτουσα διακλαδική διδακτική πρακτική, όπου συμμετέχουν δάσκαλοι/καθηγητές από τους τομείς Ντιζάιν, Τεχνολογία, Μάνατζμεντ και Κοινωνική Επιστήμη. Μακροπρόθεσμα, αυτή η μοιρασιά καθηγητών ανάμεσα σε διαφορετικές Σχολές του Πανεπιστημίου έχει τη δυνατότητα να κάνει το περιεχόμενο του προγράμματος ευέλικτο και προσαρμόσιμο σε εξελίξεις των αντίστοιχων κλάδων.


Βασικός σχεδιασμός


Ένα διεθνώς εφαρμόσιμο μοντέλο εκπαίδευσης του ντιζάιν θα διατηρούσε το σχεδιαστικό πρότζεκτ στο κέντρο του και γύρω του θα αναπτύσσονταν τα διάφορα μαθήματα. Ένα τέτοιο μοντέλο, που απεικονίζεται παρακάτω, θα πετύχαινε μερικά πράγματα: Πρώτον, θα τοποθετούσε το τεχνικό και το κοινωνικό το ένα απέναντι στο άλλο, και επίσης θα τοποθετούσε το ντιζάιν απέναντι από το μάνατζμεντ. Αυτές οι αντιθέσεις είναι από μόνες τους ενδιαφέρουσες και μία ανάγνωσή τους θα τις ερμήνευε ως κυρίαρχες τάσεις στον αναδυόμενο λόγο περί σχεδιασμού. Το τεχνικό συνιστούσε τον κυρίαρχο λόγο στο ντιζάιν μέχρι την πρόσφατη άνοδο του κοινωνικού, που προήλθε σε μεγάλο βαθμό από το interaction design. Παρόμοια, το μάνατζμεντ αναδύθηκε ως δυνατή φωνή στο λόγο του σχεδιασμού, συνδεόμενο με την προνομιακή θέση της καινοτομίας και των έργων που αντιμετωπίζονται ως χειρισμός σύνθετων συστήματων. Αν και αυτό το μοντέλο επιτρέπει πολλές αναγνώσεις, το χρησιμοποιώ για τον πιο πεζό σκοπό να απεικονίσω το ντιζάιν ως ένα πολυκλαδικό αντικείμενο που μπορεί να προκύψει από τη συνεργασία πολλών τομέων.


Στη συνέχεια χρησιμοποιώ άμεσα το παραπάνω μοντέλο για να παράξω ένα τυπικό πρόγραμμα με ίσα βάρη στους τέσσερις κλάδους. Αυτό μου δίνει ένα σχήμα συστατικών που σχηματίζουν ένα βασικό πρόγραμμα σπουδών.

Προτεινόμενη δομή διδακτικών μονάδων και τυπικό πρόγραμμα εξαμήνου


Αφού διαμόρφωσα το πρόγραμμα όπως παραπάνω, δημιούργησα ένα διετές μεταπτυχιακό πρόγραμμα (βλέπε εικόνα παρακάτω). Κάθε ένα από τα γνωστικά αντικείμενα δηλώθηκε ως μάθημα και συντέθηκε όλο το πρόγραμμα σπουδών. Αφού τα συστατικά του προγράμματος σπουδών τοποθετήθηκαν όπως παραπάνω, διαμόρφωσα ένα διετές μεταπτυχιακό πρόγραμμα για σχεδιασμό υπηρεσιών (βλέπε παρακάτω). Η διαδικασία αυτή απαίτησε από μένα να αποδώσω ονόματα στα μαθήματα τα οποία να χρησιμεύουν ως εξερεύνηση μιας γνωστικής περιοχής. Έχω έτσι τώρα ένα δηλωμένο στόχο για ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών, σε δύο επίπεδα, με θέμα το Σχεδιασμό Υπηρεσιών. Αυτό ολοκληρώνει το έργο της σύλληψης και ο σχεδιασμός του προγράμματος μπορεί τώρα να γίνει αντικείμενο συζήτησης.

Προτεινόμενο Πρόγραμμα Σπουδών για Σχεδιασμό Υπηρεσιών


Συμπέρασμα


Το πρόγραμμα σπουδών που παρουσιάστηκε εδώ θα περάσει σύντομα από μια φάση γνωμοδότησης. Αυτό το πρόγραμμα διαμορφώνει επίσης έναν ουσιώδη μετασχηματισμό της έννοιας της πρακτικής του σχεδιασμού, για την οποία κάθε πρόγραμμα ντιζάιν εκπαιδεύει τους φοιτητές του. Η πρώιμη εκπαίδευση του ντιζάιν είχε το στούντιο του καλλιτέχνη ως τον τόπο μιας ιδιαίτερης πρακτικής που καθιστούσε προνομιούχα την τέχνη και την αισθητική. Στη συνέχεια μια ομάδα μεταπολεμικών προγραμμάτων σπουδών άρχισαν να ονομάζονται προγράμματα Σχεδιασμού Προϊόντων, και αυτά θεώρησαν ως τόπο της πρακτικής του σχεδιασμού το γραφείο συμβούλων ή τα γραφεία έρευνας και ανάπτυξης των βιομηχανιών. Τα θέματα που διδάσκονταν και οι λέξεις που ευνοούνταν άφηναν να εννοηθεί η επιθυμία ένταξης στην εταιρική κουλτούρα… Έχει σημασία ότι αυτές οι δύο πρώτες μορφές της εκπαίδευσης του ντιζάιν ευνοούσαν το κατάστημα, τον τόπο της κατανάλωσης, όπου το ντιζάιν μπορούσε να αξιολογηθεί και μετά να αγοραστεί. Με τη δημιουργία του νέου προγράμματος σπουδών που προτείνω, δηλώνω ότι η θέση της κατανάλωσης είναι έξω στο πεδίο, βαθιά μέσα στην κοινότητα και ανάμεσα στις συζητήσεις εντός της κοινότητας. Η πρακτική αυτού του τύπου του ντιζάιν θα μπορούσε ενδεχομένως να τοποθετηθεί σε φορείς όπως Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ή εταιρικούς οργανισμούς όπου ο λόγος θα βασιζόταν γύρω από την υπόθεση της αλλαγής.

Αναφορές

- (2009). “Ambedkar University Delhi.” 2009, στο http://www.aud.ac.in/.

- Bicknell, J. και L. McQuiston, Eds. (1977). Design for Need: The Social Contribution of Design. Λονδίνο, Royal College of Art Pergamon Press.

- NID (1979). Ahmedabad Declaration on Industrial Design for Development: Major Recommendations for the Promotion of Industrial Design for Development. UNIDO-ICSID INDIA 79. Ahmedabad, National Institute of Design.

- Prahalad, C. K. (2006). The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits. Upper Saddle River, NJ, Wharton School Publishing.

.

Αφιέρωμα: read also, σχεδιασμός υπηρεσιών
Ετικέτες: Soumitri Varadarajan , εκπαίδευση , ινδία , καινοτομία , ντιζάιν

1 σχόλιο

1. Ο/Η Δ.Ο. Παλαιού Φαλήρου » Καλό Καλοκαίρι και Καλές Διακοπές – Ραντεβού στις 17 Αυγούστου :
   July 17th, 2009 at 17:46

   […] Soumitri Varadarajan – Σχεδιασμός υπηρεσιών για την Ινδία: Η σκέ… […]

   
   

σχολίασε