→ Αφιερώματα

όλα τα αφιερώματα

Διάλογοι ←

όλοι οι διάλογοι

→ Δράσεις

όλες οι δράσεις

Re-public στο

Ελένη Σιδέρη – Στρατηγικές του παρελθόντος και απαιτήσεις του παρόντος: Ο χρόνος και τα κοινωνικά δίκτυα στο σύγχρονο Τμπίλισι (Τυφλίδα)

Ο πατρικός ρόλος του σοβιετικού κράτους-χορηγού αντικαθίσταται σταδιακά στην περίπτωση της Γεωργίας από μια πιο ατομικιστική και προσανατολισμένη στο χρήμα κοινωνία. Ο χρόνος δεν είναι μόνο χρήμα, σημειώνει η Ελένη Σιδέρη – ρέει, και η ρευστότητά του παρέχει νέες ευκαιρίες, αντιφατικές εμπειρίες, όπως και απογοητεύσεις, στα μέλη της κοινωνίας.

---


Ο Γκεόργκι είναι ένας 50χρονος Γεωργιανός, ελληνικής εθνότητας. Δίδασκε ρωσική λογοτεχνία, αλλά στη δεκαετία του 1980 εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία της περεστρόϊκα και στράφηκε στον τουρισμό. Η τελευταία δεκαετία, όμως, ήταν καταστροφική γι’ αυτόν, καθώς εξαιτίας της πολιτικής αστάθειας στη Γεωργία έμεινε άνεργος και η υγεία του σταδιακά επιδεινώθηκε. Όταν έκανα την επιστημονική μου έρευνα στη Γεωργία, περνούσα συχνά απ’ το σπίτι του αφού ήμασταν σχεδόν γείτονες. Τις περισσότερες εργάσιμες ώρες του επιδιόρθωνε πράγματα, μερικές φορές μια παλιά σπασμένη καρέκλα, άλλες φορές έβαφε έναν τοίχο. Ο Γκεόργκι δεν ήταν ευχαριστημένος μ’ αυτή την κατάσταση, γιατί πίστευε πως ‘μόνο οι γυναίκες βρίσκονται σπίτι αυτές τις ώρες, οι άντρες πρέπει να πηγαίνουν στη δουλειά’. Κατά την άποψή του, η ανεργία τον έκανε σχεδόν θηλυπρεπή. Ωστόσο, η γυναίκα του η Ταμάρα, μια σαραντάχρονη δασκάλα, δεν συμφωνούσε. ‘Εγώ πάντα ήμουν στη δουλειά (όπως και τώρα) αυτές τις ώρες’, είπε, μπαίνοντας στο σαλόνι ενοχλημένη, επειδή ένας βιαστικός άντρας της πάτησε τα καινούρια της παπούτσια βγαίνοντας απ’ το λεωφορείο. ‘Αυτός, αντίθετα με εμένα έχει δουλειά’, τόνισε ο Γκεόργκι.


Ο χρόνος (‘Dro’) στη σύγχρονη Γεωργία γίνεται αντιληπτός με διαφορετικούς τρόπου κι αυτό σχετίζεται πλέον και με το φύλο, καθώς οι ‘παραδοσιακοί’ ρόλοι αντιστρέφονται εξαιτίας των οικογενειακών οικονομικών απαιτήσεων. Προκαλεί συγκρίσεις και αυτό-αξιολογήσεις, ενσωματώνοντας και αποκλείοντας ανάλογα με την κοινωνική θέση του καθένα. Το πέρασμα από τη Σοβιετική Γεωργία στην Ανεξάρτητη Δημοκρατία της Γεωργίας ονομάστηκε μετάβαση. Ο όρος υπογράμμιζε τις προσδοκίες της διεθνούς κοινότητας, των χορηγών, της κοινωνίας των πολιτών και της ακαδημαϊκής κοινότητας της Δύσης για γρήγορη ανόρθωση της γεωργιανής οικονομικής και κοινωνικο-πολιτικής ζωής μετά από μια σειρά προβλημάτων (πληθωρισμός, εμφύλιες διαμάχες και διαφθορά) που είχαν γίνει σχεδόν ενδημικά στη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, οι κατευθυντήριες γραμμές αυτής της μετάβασης δεν διακρίνονταν με σαφήνεια στον γεωργιανό πολιτικό λόγο εκείνης της περιόδου.


Από τη μια πλευρά, η πολιτική ρητορική προσπαθούσε να συμπλέει με τις δυτικές προσδοκίες για μετάβαση σε ένα σύστημα ανοιχτής αγοράς και σταδιακό εκδημοκρατισμό της χώρας, συσχετίζοντας αυτό το αίτημα με το γεωργιανό παρελθόν, το οποίο ταύτιζε με τη δημιουργία ενός ομοιογενούς γεωργιανού έθνους- κράτους, όπως το οραματίζονταν κατά τη γένεση του έθνους της Γεωργίας τον 19ο αιώνα. Από την άλλη πλευρά, ο πληθυσμός είχε την αίσθηση ότι, από τη δεκαετία του 1990, η ζωή του γύριζε προς τα πίσω, απομακρυνόταν από τα σοβιετικά κριτήρια και πολύ περισσότερο από τις προσδοκίες για σχέδια εθνικής αναγέννησης. Η απο-βιομηχανοποίηση, η ανεργία, η μαζική μετανάστευση, οι εμφύλιες διαμάχες έκαναν το όνειρο για μια σύγχρονη ανεξάρτητη κρατική οντότητα να μοιάζει με αυταπάτη αν όχι με ψέμα.


Αυτό που ο Γκεόργκι έμοιαζε να βιώνει σήμερα ήταν απουσία κατευθυντήριων γραμμών στη ζωή του. Ο χρόνος έμοιαζε στάσιμος, μονότονος. Αντίθετα, η γυναίκα του και ο ανώνυμος άντρας του λεωφορείου είχαν την αντίληψη ότι ο χρόνος προχωρούσε. Η Ταμάρα και ο συνεπιβάτης της είχαν την πολυτέλεια να βιάζονται, γι’ αυτούς ο χρόνος ήταν χρήμα. Σύμφωνα με την καπιταλιστική έννοια του χρόνου, ο χρόνος παράγει χρήμα μέσα από την πειθαρχία της εργασίας και της προτεσταντικής ηθικής, σύμφωνα με την οποία η οκνηρία είναι ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Ωστόσο, ο Γκεόργκι δεν ήταν εμποτισμένος με αυτό το πνεύμα. Σε μια διαδικασία που η Verdery αποκαλεί ‘etatisation’, από τότε που το Κομμουνιστικό Κόμμα και ο μηχανισμός του συνήθιζαν να ελέγχουν το χρόνο στην καθημερινή ζωή, μέσω, για παράδειγμα, της χαοτικής γραφειοκρατίας και της μακράς αναμονής στις ουρές, η διαχείριση του ατομικού χρόνου ήταν περιορισμένη. Σε αυτό το πλαίσιο, ωστόσο, οι κοινωνικές υπηρεσίες δεν ήταν εντελώς αποκλεισμένες. Τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούσαν έναν εναλλακτικό δίαυλο για να παρακάμπτονται οι ελλείψεις στην οικονομία, με την από κοινού κατοχή ή την ανταλλαγή πληροφοριών, προϊόντων ή υπηρεσιών. Οι διαπροσωπικές σχέσεις, που βασίζονταν συχνά σε διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ατόμων ίδιας εθνότητας, όπως έδειξε η επιτόπια επιστημονική έρευνα που έκανα, αντιστάθμιζαν την απώλεια χρόνου. Αυτού του είδους οι σχέσεις βοήθησαν τον Γκεόργκι στο παρελθόν να κάνει την επαγγελματική του μετάβαση από τη διδασκαλία στον τουρισμό.


Μια πιο κοντινή ματιά στη σημερινή διαχείριση του χρόνου του Γκεόργκι, ρίχνει κάποιο φως στο ρόλο αυτών των δικτύων σήμερα, και μας υποχρεώνει να ξανασκεφτούμε την αρχική ερμηνεία ότι ο χρόνος στη ζωή του ήταν στάσιμος. ‘Γιατί δεν με επισκέπτεσαι πιο συχνά;’ Με είχε ρωτήσει ο Γκεόργκι. Η εξήγηση που του έδωσα, για τις δεσμεύσεις που μου δημιουργούσε η έρευνά μου, δεν τον ικανοποίησε. Σε μια άλλη μου επίσκεψη, ο Γκεόργκι έμοιαζε αναστατωμένος. Είχε ανακαλύψει ότι το προηγούμενο βράδυ δείπνησα με μια άλλη ελληνική οικογένεια. Του εξήγησα ότι ήθελαν τη βοήθειά μου για την αίτηση που έκανε ο γιος της οικογένειας σε ελληνικό πανεπιστήμιο. Φάνηκε πολύ ενοχλημένος από τη δικαιολογία που του έδωσα. Αυτό το ανησυχητικό επεισόδιο με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι ο χρόνος της ακινησίας, όπως είχα ερμηνεύσει την καθημερινότητα του Γκεόργκι, είχε μια άλλη πλευρά. Χρησιμοποιείτο ως τρόπος για εποικοδομητική δικτύωση. Ο χρόνος δεν μεταφραζόταν σε χρήμα, ή τουλάχιστον όχι άμεσα, αλλά σε σχέσεις που θα μετατρέπονταν τελικά σε κεφάλαιο μέσω της πρόσβασης στην πληροφορία. Επιπλέον, οι διασυνδέσεις μεταξύ ατόμων ίδιας εθνότητας, που υπήρχαν πριν από τις γεωπολιτικές αλλαγές της δεκαετίας του 1990, είχαν μετατραπεί στην περίπτωση του, ελληνικής εθνότητας, Γκεόργκι, σε δίκτυα της διασποράς. Εάν όμως ο Γκεόργκι εξακολουθεί, ή τουλάχιστον επιχειρεί, να επενδύει σε διαπροσωπικές σχέσεις βασισμένες στην εθνότητα, όπως έκανε στο παρελθόν, τότε γιατί αισθάνεται απομονωμένος και στάσιμος;


Νομίζω πως αυτό το συναίσθημα δεν απορρέει μόνο από την αυτοβιογραφία του Γκεόργκι, αλλά και από τις οικονομικές και πολιτικές αβεβαιότητες που αντιμετώπισε η Γεωργία μετά την Ανεξαρτησία της (1991). Το συναίσθημα αυτό πρέπει να έγινε πιο έντονο με τα αλλεπάλληλα νέα ξεκινήματα που έκανε η χώρα προκειμένου να βρει τη ‘σωστή’, σύμφωνα με τα δυτικά προαπαιτούμενα, πορεία προς ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, όπως η Γεωργία θέλει να βλέπει τον εαυτό της. Σύμφωνα με τον Heinz, ‘οι επαναλαμβανόμενες καθημερινές δραστηριότητες αποκτούν νόημα μόνο μακροπρόθεσμα, όταν μπορούν να εξεταστούν ως μια σειρά από διαδοχικά επιτεύγματα’ (βλ. ‘Time and Work Ethic in Post-Socialist Romania’, στο The Qualities of Time, 180). Αυτή η αναδρομική αντανάκλαση συνδέεται αναπόφευκτα με τον λεγόμενο εθνικό χρόνο, έναν πιο συστηματικό λόγο για τα επιτεύγματα του έθνους που γίνεται αντιληπτός ως ιστορία. Η ιστορία της Γεωργίας αυτής της περιόδου είναι γεμάτη από υψηλές προσδοκίες και τραυματικές απογοητεύσεις. Η περίοδος Γκαμσακχούρντια (1991-1992) αποτελεί το πιο τραγικό παράδειγμα, με μια ρητορική βυθισμένη σε ένα μυθολογικό παρελθόν μαζί με εσχατολογικές υποσχέσεις για το μέλλον. Ύστερα, η περίοδος Σεβαρντνάτζε (1992-2003), με το πρόγραμμα σταθεροποίησης, κατέληξε στην Επανάσταση των Ρόδων, στις 2 Νοεμβρίου 2003, που σηματοδότησε μια νέα φάση στη γεωργιανή πολιτική.


Σ’ αυτή την επισφαλή πολιτική κατάσταση και προκειμένου να αντιμετωπίσει τις νέες προκλήσεις, ο Γκεόργκι καταφεύγει σε στρατηγικές του παρελθόντος. Εάν, όμως, οι οικονομικές και πολιτικές αβεβαιότητες των σοβιετικών χρόνων αντισταθμίζονταν, σε ένα βαθμό, από τα εθνικά και οικογενειακά δίκτυα, σήμερα η εισαγωγή της οικονομίας της αγοράς μοιάζει να έχει μεταβάλει αυτή την ισορροπία. Τα παλιά δίκτυα έχασαν την αξία τους, νέα δίκτυα έκαναν την εμφάνισή τους. Η πρόσφατη ‘Επανάσταση των Ρόδων’ (2003) στη Γεωργία έγινε κυρίως από νέους με μικρή εμπειρία της σοβιετικής περιόδου που είχαν ζήσει στη Δύση (για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους ή να εργαστούν). Η οικονομική φιλελευθεροποίηση στη Γεωργία εισήγαγε νέους κοινωνικούς διαχωρισμούς, καθοδηγούμενους από την αγορά. Ο πατρικός ρόλος του σοβιετικού κράτους-χορηγού αντικαθίσταται σταδιακά από μια πιο ατομικιστική και προσανατολισμένη στο χρήμα κοινωνία, όπου ο Γκεόργκι πρέπει να ξαναχτίσει νέα δίκτυα που ξεπερνούν συχνά τα σύνορα της χώρας του. Δεν προσπαθώ να περιγράψω εδώ μια μετάβαση από την ‘κρατικοποίηση’ του χρόνου στην ‘εμπορευματοποίησή’ του, με την έννοια ενός νέου ολιστικού πλαισίου ανάλυσης της διαχείρισης του χρόνου, αλλά να δείξω πώς αυτή η αλλαγή δημιουργεί νέες αποτιμήσεις και ερμηνείες σε ό, τι αφορά στις στρατηγικές, τις εμπειρίες, τους ρόλους των φύλων και τις ταυτότητες. Ο χρόνος δεν είναι μόνο χρήμα- ρέει, και η ρευστότητά του παρέχει νέες ευκαιρίες, όπως και απογοητεύσεις, στα μέλη της κοινωνίας, όπως ο Γκεόργκι και η γυναίκα του. Η απεικόνιση αυτών των συχνά αντιφατικών εμπειριών μας βοηθά να υπερβούμε τις διχοτομίες που η ‘μεταβατικότητα’ εισήγαγε στη μελέτη αυτού του μέρους του κόσμου.


Διαβάστε ακόμα


Αναζητώντας την Ανατολική Ευρώπη (στα αγγλικά)


Το κράτος, η οικογένεια, και η έκφραση της αρμένικης ταυτότητας (στα αγγλικά)

Αφιέρωμα: πρόσφατα άρθρα, χρόνος/πολιτική
Ετικέτες: ανθρωπολογία , Γεωργία , ελένη σιδέρη

0 σχόλια »

σχολίασε

όνομα *

email * (not published)

Website