→ Αφιερώματα

Διάλογοι ←

→ Δράσεις

Re-public στο

Η συνεχώς αναπτυσσόμενη έρευνα για τις περίπλοκες όψεις της ψηφιακής ανισότητας, σημειώνει η Laura Robinson, αντικρούει την αξίωση των οπαδών του τεχνολογικού ντετερμινισμού ότι η εξάπλωση των τεχνολογιών της πληροφορίας μετριάζει αυτόματα τις επιπτώσεις του αποκλεισμού και της στέρησης.


Τα δύο αφιερώματα στα «Wiki Politics» χαιρετίζουν τις τεχνολογίες της πληροφορίας ως μείζονες δυνάμεις στη σύγχρονη κοινωνία και τον πολιτισμό μας. Είναι προς τιμήν τους ότι ορισμένοι από τους αρθρογράφους αναγνωρίζουν το δίλημμα της άνισης δύναμης και διαφοροποιούνται στην ανάλυσή τους για τις επαναστατικές πτυχές των νέων μέσων. Πάντως, σε ορισμένες από τα άρθρα, δεν είναι δυνατόν κάποιος να μην παρατηρήσει μια σειρά ουτοπικών συλλογισμών, οι οποίοι εξυμνούν τις τεχνολογίες της πληροφορίας σαν πανάκεια για τις περισσότερες από τις ασθένειες της κοινωνίας. Σε μερικές από αυτές διακρίνουμε τον απόηχο ενός ακραίου τεχνολογικού ντετερμινισμού που ιδεαλιστικά εξυμνεί τις νέες μορφές της πολιτικής, του εμπορίου και της κοινωνικοποίησης που προωθούν την ισότητα και τις οποίες οι τεχνολογίες της πληροφορίας κατέστησαν εφικτές, προβλέποντας ότι η κοινωνική αρένα δεν θα ευνοεί πλέον την ανώτερη κοινωνική τάξη, τους πλούσιους και τους πολιτισμικά ευνοημένους. Η διάχυση τέτοιου είδους τεχνολογιών στο σύνολο του πληθυσμό, όπως ορισμένοι υποστηρίζουν, θα οδηγήσει δίχως άλλο σε μια κοινωνία οριζόντια δομημένων ιεραρχιών.


Αν και δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι εξελίξεις, όπως το εμπόριο και ο πολιτικός ακτιβισμός μέσω του διαδικτύου και τα ιστολόγια έχουν μεταβάλει σημαντικά το περίγραμμα του κοινωνικού και πολιτικού τοπίου, για ορισμένους, αυτό, το οποίο έχει χαθεί στη διάχυση της τεχνολογικής ουτοπίας είναι η επίγνωση ότι όποια και αν είναι τα οφέλη που αποκομίζουν οι προνομιούχοι από τη χρήση των τεχνολογιών της πληροφορίας, τα οφέλη αυτά δεν διαχέονται εξ ίσου στο σύνολο της κοινωνίας. 


Και είναι ειρωνεία ότι τα τεύχη που είναι αφιερωμένα στα «Wiki Politics» παρέχουν ένα διαφωτιστικό παράδειγμα σύμφωνα με το οποίο η τεχνολογία παρέχει ένα καινούριο τόπο όπου η ανισότητα αναπαράγεται μάλλον παρά ανατρέπεται. Αν και σε μεγάλο βαθμό αναδεικνύουν την απελευθερωτική δυναμική των νέων τεχνολογιών, η σύνθεση των αρθρογράφων των εν λόγω αφιερωμάτων στα «Wiki Politics» υποβαθμίζει τα αιτήματα για γενίκευση της επανάστασης του διαδικτύου, ώστε να επωφελούνται όλοι. Ο κατάλογος των αρθρογράφων επαρκεί για να καταδείξει την κυριαρχία των ανδρών, οι οποίοι έχουν επιλεγεί να μιλήσουν ως παραγωγοί στην κοινωνία της τεχνολογίας της πληροφορίας. Μόνο ένα άρθρο από τα δεκαοχτώ προέρχεται από γυναίκα (δύο αν προσμετρηθεί μία γυναίκα συγγραφέας από επτά συνολικά σε ένα δεύτερο κομμάτι). Μια ματιά στον κατάλογο των συγγραφέων και των συνεργατών αποκαλύπτει, επίσης, την κυριαρχία των ατόμων που προέρχονται από οικονομικά προνομιούχες ομάδες, την επικράτηση όσων προέρχονται από πλουσιότερες χώρες, καθώς και την έλλειψη ατόμων διαφορετικής φυλής.


Τα αιτήματα χειραφέτησης που τέθηκαν από μερικούς από τους αρθρογράφους θα ήταν πολύ πιο πειστικά μάλλον, αν τα δοκίμια συμπεριελάμβαναν την οπτική των ανθρώπων που βρίσκονται στο περιθώριο της επανάστασης του διαδικτύου και όχι στον πυρήνα της. Η απουσία της πολυφωνίας και της ποικιλίας συγγραφικού έργου υποδηλώνει ότι πολλές από τις διακηρύξεις της επαναστατικής αλλαγής προέρχονται στην ουσία, κυρίως, από ανθρώπους που κατέχουν θέσεις εξουσίας και προνομίων. Η εν λόγω αντίφαση διασαφηνίζει ότι με πολλούς τρόπους οι κυρίαρχες μορφές εξουσίας εξακολουθούν να ανθίστανται στην υπόσχεση της ψηφιακής ισότητας, καθώς οι υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες επαναλαμβάνονται ομοίως και στο διαδίκτυο.


Οι ανισότητες που διαιρούν την κοινωνία εκτός του διαδικτύου συχνά μεταφράζονται σε εξ ίσου περίπλοκες ανισότητες όσον αφορά στην πρόσβαση και την παραγωγή νέων μέσων. Η άνιση διανομή των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών πόρων στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων χωρών, αλλά και μεταξύ του αναπτυσσόμενου και του ανεπτυγμένου κόσμου σημαίνει ότι ένα μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού στερείται βασικής και επαρκούς πρόσβασης στο διαδίκτυο, για να μην αναφέρουμε τους πόρους για να συμμετέχει ως παραγωγός. Ακόμα και στις ανεπτυγμένες χώρες, οι οποίες εμφανίζουν υψηλά ποσοστά χρήσης του διαδικτύου, η επανάσταση της τεχνολογίας της πληροφορίας έχει, σε μεγάλο βαθμό, παρακάμψει τους περιθωριοποιημένους, τους κοινωνικά αποκλεισμένους και τους περισσότερο οικονομικά αποστερημένους.


Αν και οι μελέτες για την ψηφιακή ανισότητα απομακρύνονται από το δυαδικό διαχωρισμό «έχω» – «δεν έχω» σε όρους καθαρής πρόσβασης στις τεχνολογίες της πληροφορίας , είναι πολύ δύσκολο να αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι εξακολουθούν να υπάρχουν πολύ μεγάλες ανισότητες ακόμα και στις ανεπτυγμένες χώρες, οι οποίες εμφανίζουν υψηλά ποσοστά διείσδυσης του διαδικτύου, όπως π.χ. οι ΗΠΑ. Σύμφωνα με το πρόγραμμα «Internet and American Life» του ινστιτούτου Pew για τις τάσεις των χρηστών το 2007, υπάρχει ακόμα σημαντική διαφοροποίηση όσον αφορά στη βασική πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μόνο το 55% των ατόμων που προέρχονται από νοικοκυριά με ετήσιο εισόδημα λιγότερο από $30Κ, το 60% του αγροτικού πληθυσμού, το 40% των ατόμων με κατώτατο επίπεδο εκπαίδευσης και το 32% όσων είναι άνω των 65 ετών χρησιμοποιούν το διαδίκτυο «τουλάχιστον περιστασιακά.» Όταν παρατηρούμε τα ποσοστά σύνδεσης στο διαδίκτυο σε παγκόσμιο επίπεδο, οι ανισότητες όσον αφορά στη βασική πρόσβαση διευρύνονται περαιτέρω υποδεικνύοντας την τεράστια διαβάθμιση της ανισότητας στην πληροφόρηση από περιφέρεια σε περιφέρεια και από ήπειρο σε ήπειρο.


Το ίδιο σημαντικό είναι ότι ενώ παλαιότερες διαγνώσεις του ψηφιακού χάσματος τόνιζαν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ αυτών που είχαν και αυτών που δεν είχαν πρόσβαση, έχει πλέον γίνει εμφανές ότι η απόσταση που χωρίζει του προνομιούχους και τους μη προνομιούχους χρήστες έχει ακριβώς τις ίδιες συνέπειες με την απόσταση που χωρίζει τους χρήστες από τους μη χρήστες. Στο πλαίσιο του προγράμματος «Internet and American Life» του ινστιτούτου Pew έχει πρόσφατα εκπονηθεί μία έκθεση για τις τυπολογίες των χρηστών, η οποία χωρίζει τον πληθυσμό των ΗΠΑ σε διάφορες ομάδες ανάλογα με το βαθμό πρόσβασης ή σύνδεσης. Σύμφωνα με τη μελέτη, μόνο το 8% των Αμερικανών προκρίνεται στην ελίτ των συνδεδεμένων χρηστών ή «παμφάγων», άτομα, δηλαδή, που συμμετέχουν ενεργά στην πρόοδο των τεχνολογιών της πληροφορίας, γνωστές ως «Web 2.0.» Η έκθεση ομαδοποιεί το 49% των Αμερικανών στην ομάδα με τα λιγοστά τεχνολογικά πλεονεκτήματα, πληθυσμό, δηλαδή, που έχει μια πού πιο παθητική σχέση με τις τεχνολογίες της πληροφορίας, παρόμοια με την αντίστοιχη μεταξύ της τηλεόρασης και των τηλεθεατών.


Η πρόσβαση στο διαδίκτυο είναι διαφορετικής ποιότητας, έντασης και διάρκειας. Σοβαρά εμπόδια στην πρόσβαση παρεμποδίζουν πολλούς από τους συμμετέχοντες στην τρέχουσα μελέτη μου για την επάρκεια στην πληροφόρηση των νέων στις ΗΠΑ μέρος της έρευνας «Digital Youth Research» που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα «MacArthur». Από όσους ανταποκρίθηκαν, αυτοί που βασίζονται στη δημόσια πρόσβαση θεωρούν τους εαυτούς τους τυχερούς που έχουν τη δυνατότητα περιορισμένης χρήσης του διαδικτύου σε ένα δημόσιο τερματικό, αντί της άνετης χρήσης μέσω ενός προσωπικού φορητού υπολογιστή. Αυτό που οι οπαδοί του τεχνολογικού ντετερμινισμού δεν κατανοούν είναι ότι για τέτοιου είδους οικονομικά μη προνομιούχες ομάδες του πληθυσμού, κάθε ώρα στο διαδίκτυο είναι μια ώρα που πρέπει να θυσιαστεί από την κάλυψη πιεστικών αναγκών, όπως η προσοδοφόρος εργασία ή η εκπλήρωση των οικογενειακών υποχρεώσεων. Ενώ οι έφηβοι που μεγαλώνουν σε συνθήκες οικονομικής ασφάλειας, ενδεχομένως, να αναφέρουν ότι θεωρούν το διαδίκτυο ως δεδομένο, πολλοί από τους πιο φτωχούς συμμετέχοντες στην έρευνα θεωρούν το διαδίκτυο πολυτέλεια, η οποία τους κοστίζει χρόνο και άλλους πόρους που δεν έχουν τη δυνατότητα να διαθέσουν.


Παρά πολύ σημαντικό είναι ότι ένας αριθμός από τους πιο φτωχούς από όσους συμμετείχαν στην έρευνα προσπαθεί με δυσκολία να εξοικειωθεί με τις πιο βασικές λειτουργίες, οι οποίες είναι οικείες στους έμπειρους χρήστες του διαδικτύου. Η έρευνά μου καταδεικνύει ότι οι νέοι που στηρίζονται σε δημόσια τερματικά για να συνδεθούν στο διαδίκτυο βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους συνομηλίκους τους που απολαμβάνουν, αφενός κατά βούληση αφετέρου υψηλής ποιότητας πρόσβαση στο διαδίκτυο στην άνεση του σπιτιού τους. Σύμφωνα με τα ευρήματά μου από τη σύγκριση διαφορετικών ομάδων, η διαφορετικής ποιότητας πρόσβαση στο διαδίκτυο έχει ως αποτέλεσμα σημαντικές διαφορές στην απόκτηση πιο πολύπλοκων πρακτικών και καλύτερων δεξιοτήτων όσον αφορά στο διαδίκτυο, οι οποίες με τη σειρά τους ενισχύουν την ποιότητα του χρόνου που αφιερώνουν οι χρήστες στη σύνδεση στο διαδίκτυο. Εν συντομία, υπάρχουν τεράστιες διαφορές όχι μόνο όσον αφορά στη βασική πρόσβαση στο διαδίκτυο, αλλά και στην ποιότητα της πρόσβασης και τα συνεπαγόμενα οφέλη που αποκομίζουν οι χρήστες από αυτή.


Αυτό που αποτυγχάνει να αναγνωρίζει ο τεχνολογικός ντετερμινισμός είναι ότι το διαδίκτυο συνεπάγεται ένα βασικό σύνολο συμβολικών ικανοτήτων, οι οποίες δεν είναι εξ ίσου κατανεμημένες σε όλο το εύρος της κοινωνίας. Η έρευνα, που έχει πραγματοποιηθεί για τους τρόπους οικειοποίησης της τεχνολογίας από άτομα διαφορετικής οικονομικής κατάστασης, καταδεικνύει ότι οι άνθρωποι διαφοροποιούνται πολύ όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα με την οποία χρησιμοποιούν όσα τους προσφέρει η τεχνολογία της πληροφορίας και στα οφέλη που αποκομίζουν από τη χρήση των νέων μέσων (DiMaggio et al. 2004: 38,46). Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη μελέτη, οι πιο προνομιούχοι τείνουν να αποκομίζουν περισσότερα από τις δραστηριότητές τους στο διαδίκτυο, αφενός γιατί κινούνται πιο επιδέξια στο διαδίκτυο αφετέρου γιατί το χρησιμοποιούν με σκοπό την αύξηση κεφαλαίου πολύ περισσότερο από τους λιγότερο προνομιούχους χρήστες. Ενώ οι πιο εύποροι και οι περισσότερο πνευματικά καλλιεργημένοι χρήστες τείνουν να αφιερώνουν πολύ από το χρόνο τους σε δραστηριότητες του διαδικτύου, οι οποίες προωθούν την οικονομική ευμάρειά τους ως εργαζόμενους και καταναλωτές ή ενισχύουν την αποτελεσματικότητά τους ως πολίτες και μέλη της κοινότητας, οι λιγότερο προνομιούχοι αφιερώνουν περισσότερο χρόνο σε δραστηριότητες, οι οποίες δεν τους αποφέρουν τα ανάλογα οφέλη.


Η συνεχώς αναπτυσσόμενη έρευνα για τις περίπλοκες όψεις της ψηφιακής ανισότητας αντικρούει την αξίωση των οπαδών του τεχνολογικού ντετερμινισμού ότι η εξάπλωση των τεχνολογιών της πληροφορίας μετριάζει αυτόματα τις επιπτώσεις του αποκλεισμού και της στέρησης. Κατά κάποιον τρόπο, το διαδίκτυο όχι μόνο αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά στην πραγματικότητα, ενδεχομένως, οξύνει τις επιπτώσεις του μειονεκτήματος. Οι διαφοροποιήσεις ως προς την εξουσία αναπαράγονται στο διαδίκτυο• απέχοντας κατά πολύ από το να αποτελεί πανάκεια, η άνιση χρήση των νέων μέσων ενισχύεται και καταλήγει σε άλλες μορφές διαστρωμάτωσης. Οι νέες τεχνολογίες εισάγουν μία άλλη οδό μέσω της οποίας οι προνομιούχοι δύνανται να κερδίσουν περίοπτη θέση στον ανταγωνισμό για τους περιορισμένους πόρους της κοινωνίας.


Δεδομένων των προαναφερθέντων, η εικονική δομή σε αντίθεση με τη δράση στον ψηφιακό κόσμο δεν είναι ένα ζήτημα καθολικής επανάστασης ή καθολικής κυριαρχίας. Η διαστρωμάτωση στα περιβάλλοντα των νέων μεσών δεν είναι λιγότερο πολύπλοκη από ότι είναι στον «πραγματικό κόσμο.» Και στο διαδίκτυο και στην κοινωνία, ένα σύνολο παραγόντων παίζει ρόλο στον καθορισμό του τρόπου με τον οποίο η εξουσία διανέμεται, αναπαράγεται και διεκδικείται. Συχνά, δεν υπάρχει δυαδικός διαχωρισμός ανάμεσα, δηλαδή, στην απόλυτη δύναμη και στην ολοκληρωτική έλλειψή της, αλλά αντιθέτως υπάρχει πληθώρα αλληλεπικαλυπτόμενων δυνατοτήτων, όπως ακριβώς οι διάφορες εμπειρίες από την ίδια την κοινωνία και το διαδίκτυο προεκτείνονται και συνδυάζονται. Η δράση στον ψηφιακό κόσμο, ενδεχομένως να είναι έντονη, ακόμα και επαναστατική, ειδικά αν συνεπικουρείται από τα δυνατά εργαλεία που παρέχουν τα νέα μέσα. Πάντως, η υπόσχεση για ισότητα από τις τεχνολογίες της πληροφορίας μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά έναν δίκαιο τρόπο, μόνο αν αντιμετωπίσουμε τις κοινωνικές και οικονομικές διαφορές, οι οποίες καθιστούν τον κόσμο μας τόσο άνισο.