→ Αφιερώματα

Διάλογοι ←

→ Δράσεις

Re-public στο

Πηγαίνοντας  προς το βορρά, στην οδό Λήδρας, στην ελληνική πλευρά της Λευκωσίας,  καταλαβαίνω ότι πλησιάζω στα σύνορα. Λίγα βήματα πριν, βρισκόμουν στη μέση ενός εμπορικού πεζόδρομου που έσφυζε από ζωή: μαγαζιά και καφέ, η μυρωδιά από τα κάστανα των μικροπωλητών γέμιζε τον αέρα. Ξαφνικά, το αστικό τοπίο αλλάζει. Κτίρια που φέρουν σημάδια πολέμου τυλιγμένα σε πράσινο, διαφανές υλικό σαν καναβάτσο με ονόματα διεθνών οργανώσεων βοήθειας. Κάθετοι δρόμοι και διάδρομοι είναι απαγορευμένες περιοχές, μερικές με οδοφράγματα από μπετόν ή με σάκους με άμμο που μου απαγορεύουν την πρόσβαση. Ρίχνω μια κλεφτή ματιά σε έναν από αυτούς: στις  ρωγμές του εδάφους το γρασίδι φυτρώνει εδώ και περίπου τριάντα χρόνια. Τα βομβαρδισμένα κτίρια, με τους σάκους με την άμμο στα πόδια τους, τα κλεισμένα με χαρτόνια παράθυρα, οι ρημαγμένες προσόψεις, η βουβή αίσθηση του κενού και η ανοικοδόμηση που κάνει κατεστραμμένα μέρη της πόλης να μοιάζουν ʺαυθεντικά παλιάʺ μου θυμίζουν παράξενα έναν διαφορετικό τόπο. Το έχω ξαναδεί αυτό, παρόλο που είναι η πρώτη φορά που έρχομαι στη Λευκωσία.


Μου αρέσει να σκέφτομαι  ότι η παιδική ηλικία μου, όπως οι διαιρεμένες πόλεις στις οποίες την έζησα, δεν είναι ανώμαλη, αλλά η πραγματικότητα των εξελισσόμενων δυνάμεων και του μετασχηματισμού της σύγκρουσης. Όταν ήμουν μικρό παιδί, η Βηρυτός ήταν ένα ανάλογο τοπίο βομβαρδισμένων κτιρίων, ξενοδοχείων κατοικημένων από ελεύθερους σκοπευτές, με τρύπες από σφαίρες, καλυμμένων με την αίσθηση του ακίνητου χρόνου. Θυμάμαι την εμφάνιση των σημείων ελέγχου- οδοφράγματα με βαρέλια πετρελαίου, εγκαταλελειμμένα αυτοκίνητα, αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και χαλάσματα που χειρίζονταν νεαροί με τουφέκια μεγαλύτερα από τους ίδιους- και η νεκρή ζώνη είχε μια Πράσινη Γραμμή που κανείς δεν περνούσε εκτός και αν ήθελε να αυτοκτονήσει. Οι γονείς μου εγκατέλειψαν τον Λίβανο το 1977 και χρειάστηκε να κάνω το πέρασμα μεταξύ Ανατολικού και Δυτικού Βερολίνου. Στη Γερμανία, η νεκρή ζώνη ήταν πιο καθαρή αλλά τεχνολογικά ακόμα πιο εντυπωσιακή: νάρκες, ένας τοίχος από μπετόν,  φράκτες με συρματοπλέγματα σαν ξυράφια, πύργοι ελέγχου, βλοσυροί στρατιώτες με ατσαλάκωτες στολές, σταυροί  γι’ αυτούς που δεν κατάφεραν να δραπετεύσουν στη Δύση και, φυσικά, σημεία ελέγχου. Σκέφτηκα την επιγραφή σε ένα κτίριο στην Πράσινη Γραμμή: ʺΛευκωσία: Η Τελευταία Διαιρεμένη Πρωτεύουσαʺ. Θέλω να διαφωνήσω, σκέφτηκα. Σίγουρα, το Βερολίνο δεν ήταν πια διαιρεμένο, και ενδεχομένως ούτε η Βηρυτός. Μπορούσα όμως να φανταστώ μια επιγραφή στον τοίχο ύψους οκτώ μέτρων στο Άμπου Ντις: ʺΙερουσαλήμ: Η Αιώνια Διαιρεμένη Πρωτεύουσαʺ. Μολονότι σίγουρα το τοπίο της Λευκωσίας έφερνε στο νου μνήμες από τη Βηρυτό και το Βερολίνο, μου θύμιζε περισσότερο τη γενέτειρα του πατέρα μου, την Ιερουσαλήμ.

Εικόνα 1: επιγραφές καλωσορίσματος ( φωτογραφίες της συγγραφέως)


Προφητικά ίσως, ο πατέρας μου μεγάλωσε στη  γειτονιά Μαμίγια της δυτικής  Ιερουσαλήμ, εκεί όπου μεταξύ 1948 και 1967 θα περνούσε η Πράσινη Γραμμή, κάνοντας ξανά τη Δυτική εβραϊκή και την  Ανατολική αραβική. Δεκαετίες αργότερα, μετά την ʺ επανένωση ʺ της Ιερουσαλήμ, το 1967, με την προσάρτησή της στο Ισραήλ, οι φυσικές διαιρέσεις γκρεμίστηκαν και τριγύρισα στη Μαμίγια ψάχνοντας το σπίτι του πατέρα μου- χωρίς αποτέλεσμα.


Μολονότι η  Πράσινη Γραμμή δεν υπάρχει πια και η Ιερουσαλήμ ανακηρύχτηκε αιώνια αδιαίρετη πρωτεύουσα του Ισραήλ, νέες μορφές διαχωρισμών και ενοποιήσεων έχουν εμφανιστεί. Τον Ιούλιο 2001, ένα σχέδιο για ʺ φράκτη ασφαλείας ʺ, που εγκρίθηκε από την ισραηλινή Κνεσέτ, πήρε τη μορφή ενός τείχους οκτώ μέτρων ύψους που κόβει το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Όχθης, συχνά πολύ πέρα από την Πράσινη Γραμμή. Γύρω από την Ιερουσαλήμ το τείχος ενσωματώνει ισραηλινούς οικισμούς και αποκλείει παλαιστινιακές γειτονιές. Το υπάρχον οδόφραγμα γύρω από τη Λωρίδα της Γάζας χαρακτηρίστηκε από Ισραηλινούς πολιτικούς ως παράδειγμα για την διατήρηση της ασφάλειας του Ισραήλ.


Η Λευκωσία, ωστόσο, αποτελεί παρόμοιο παράδειγμα, όπου οι προσωρινές απαντήσεις στις ʺαπειλές κατά της ασφάλειαςʺ θωρακίζουν διαμέσου των χρόνων. Ακριβώς όπως ʺστη Λευκωσία, η Πράσινη Γραμμή σφραγίζει μια εθνική διαμάχη χωρίς να μπαίνει στα βαθύτερα αίτια της διαμάχηςʺ, το ίδιο ισχύει για το ʺ διαχωριστικό Τείχος ʺ στο Ισραήλ/ Παλαιστίνη. Επειδή τα ʺ προσωρινά μέτρα γίνονται συχνά μόνιμα, καθώς η περίοδος αναμονής για περιεκτική πολιτική ρύθμιση καθυστερεί….στο μεταξύ, η διχοτόμηση επιτρέπει συχνά την προνομιακή απόκτηση αστικής επικράτειας…{ Όπως στην Ιερουσαλήμ, } είναι πιθανό ότι η δεύτερη επανάληψη εθνικού απαρτχάιντ θα γεννήσει όσα προβλήματα λύνει ʺ ( Calame και Charlesworth 2009, 241).

Εικόνα 2: Λευκωσία, Ιερουσαλήμ, Κύπρος και Ισραήλ/Παλαιστίνη (σχέδια της συγγραφέως)


Βαδίζοντας στο  έδαφος της Λευκωσίας, συναντούσα ένα  χωροταξικό καθεστώς που ήταν κοινό  και συνάμα διαφορετικό από εκείνο της Ιερουσαλήμ. Όπως οι δυο πόλεις είναι παλίμψηστες, η εμπειρία να είσαι ταυτόχρονα εδώ κι εκεί ήταν σε επιστρώσεις, χωρίς ευθεία χρονολογική ή κατευθυντήρια γραμμή. Η Λευκωσία έφερνε στο νου αναμνήσεις από τη σύγχρονη Ιερουσαλήμ, αλλά όσο προχωρούσα συνειδητοποιούσα ότι οι διαχωριστικές γεωγραφίες των πόλεων αντανακλούσαν διαφορετικές πολιτικές διαδικασίες και τελικά ευχόμουν η Ιερουσαλήμ να μπορούσε να είναι τόσο κλινικά διαιρεμένη όσο η Λευκωσία, όπου ο διαχωρισμός ήταν σαφής, αλλά η κάθε πλευρά μπορούσε να διεκδικεί τη δική της (αμφισβητούμενη) μορφή κυριαρχίας. Δεν μπορούσα επίσης να μην σκεφτώ ότι η διαίρεση της Λευκωσίας, μολονότι απτή, ήταν πιθανό να πάψει να υπάρχει στη διάρκεια της ζωής μου, ενώ ο τεμαχισμός και ο μετασχηματισμός της Ιερουσαλήμ ʺεξαλείφειʺ τους Παλαιστίνιους στο άμεσο μέλλον. Το σβήσιμο του πατέρα μου από την Ιερουσαλήμ, περισσότερα από εξήντα χρόνια πριν, ήταν απλώς μια εισαγωγή.


Στην τουρκική πλευρά, μεταφέρομαι αμέσως σε ένα  διαφορετικό χρόνο- τόπο. Στην ουδέτερη ζώνη, πέφτω πάνω σε μια πινακίδα που λέει ʺΣτρατιωτική Ζώνη Ασφαλείας : Απαγορεύεται η Είσοδοςʺ. Μου θυμίζει αναρίθμητες πινακίδες γύρω από την Ιερουσαλήμ, που επισημαίνουν τα φράγματα, οριοθετούν τις ουρές στα σημεία ελέγχου. Εκτός από τις συνοριακές περιπόλους, δεν υπάρχουν στρατιώτες στη Λευκωσία όπως στην Ιερουσαλήμ, αλλά η στρατιωτική παρουσία είναι εμφανής. Περνάω από κτίρια χτυπημένα από σφαίρες: ο διακριτικός ήχος από τα μαχαιροπήρουνα και τις τηλεοράσεις καλύπτεται πίσω από τις ξύλινες πόρτες τους. Διασχίζοντας την Ιερουσαλήμ από τα Δυτικά στα Ανατολικά, η διαφορά είναι επίσης ολοφάνερη. Τα κτίρια και οι υποδομές της Ανατολικής Ιερουσαλήμ είναι τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες πίσω από εκείνα της Δυτικής. Οι πολιτισμικές δονήσεις, επίσης, βρίσκονται σε αντίθεση: η  ʺανατολίτικηʺ αίσθηση της Ανατολής, η διαφορετική αλφάβητος, τα τζαμιά, οι γυναίκες που φορούν hijab, η παρακμή αυτής που εμφανώς είναι η φτωχότερη πλευρά. Η μνήμη μου  αρχίζει να με εγκαταλείπει: Επιλέγω  να ξεχάσω ότι η Ανατολική Ιερουσαλήμ, την οποία θυμάμαι ως  ʺαραβικήʺ είναι η μισή εβραϊκή, όλο και περισσότερο, χάρη στη συνεχιζόμενη πολιτική του Ισραήλ για «δημογραφική ʺεξισορρόπησηʺ και επέκταση των δημοτικών ορίων έτσι ώστε να ενσωματωθούν χιλιάδες έποικοι. Προχωρώ.


Παρατηρώ μια πληθώρα τουρκικών και τουρκοκυπριακών σημαιών. Η κίνησή τους μου θυμίζει τις ισραηλινές σημαίες που προστέθηκαν στην Παλιά Πόλη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ, γιορτάζοντας τη νικηφόρα αρπαγή της γης από το Ισραήλ και την παράνομη απομάκρυνση του πληθυσμού από τα παλαιστινιακά σπίτια. Αναρωτιέμαι αν η τουρκοποίηση και η εβραιοποίηση του τοπίου έχουν κοινές συμβολικές εκδηλώσεις, τουλάχιστον σε σχέση με το ήπιο χρώμα που καλύπτει βίαιες διαδικασίες. Ο ʺπράσινος χώροςʺ στην Ιερουσαλήμ είναι ένας ευφημισμός για την απαγόρευση στους Παλαιστίνιους να κατοικούν στη δική τους γη και διατηρεί μια ʺανοιχτή περιοχήʺ για μελλοντικό εβραϊκό εποικισμό. Στους Παλαιστίνιους κατοίκους της Ιερουσαλήμ επιτρέπεται να ζουν μόνο στο 7% του συνόλου της γης της Ανατολικής Ιερουσαλήμ και καθόλου στη Δυτική. Μέσα στην Παλιά Πόλη δεν επιτρέπονται κατασκευές έξω από την Εβραϊκή Συνοικία. Υπάρχει συνεχιζόμενη κατεδάφιση και βίαιη κατάληψη των παλαιστινιακών σπιτιών. Οι χώροι γύρω από τους οικισμούς αναφέρονται ως ʺγειτονιέςʺ. Η πολιτική εκτοπισμού των Παλαιστινίων συνεχίζεται καθώς οι άδειες παραμονής αναστέλλονται (βλέπε Klein 2005, Zink 2009). Η Ιερουσαλήμ δεν έχει πια Πράσινη Γραμμή, αλλά υπάρχουν νέα σύνορα, φυσικά και όχι μόνο, με σαφείς εθνο/θρησκευτικές πολιτικές συμπερίληψης/ αποκλεισμού. Εδώ, στη Λευκωσία, η τουρκοποίηση υπάρχει μόνο στη μια πλευρά της διχοτόμησης, χωρίς να γλιστρά παράνομα ʺεκεί ʺ. Κλείνω τα μάτια.


Η εμφανής διαφορά  μεταξύ τουρκικής και ελληνικής Λευκωσίας με μεταφέρει στην Παλιά  Πόλη της Ιερουσαλήμ, κυρίως στην εκθαμβωτική διαφορά ανάμεσα στους καθαρούς, αποκατεστημένους, ασβεστωμένους τοίχους της Εβραϊκής Συνοικίας και τις ρυπαρές επιφάνειες των άλλων τριών. Η ελληνική πλευρά της ουδέτερης ζώνης, όπου τα Ηνωμένα Έθνη ανακαινίζουν εργαστήρια τεχνιτών, μου θυμίζει την Εβραϊκή Συνοικία, που έχει φτιαχτεί έτσι ώστε να μοιάζει  ʺαυθεντικά παλιάʺ. Στο κέντρο της Βηρυτού, νεόκτιστα κτίρια σχεδιάζονται έτσι ώστε να μοιάζουν αυθεντικά και γραφικά, αλλά δεν μοιάζουν καθόλου με εκείνα που χρονολογούνται πριν από το 1975. Ακόμη και στην τουρκική πλευρά, οι αναπαλαιώσεις θυμίζουν την Εβραϊκή Συνοικία, παρόλο που η αναδόμησή τους δεν καθοδηγείται από κάποιο σιωνιστικό-εθνικιστικό ιδανικό. Δεν υπάρχει στο μυαλό μου σαφής χαρτογράφηση της μιας πλευράς της Λευκωσίας που να είναι αντίστοιχη της μιας πλευράς της Ιερουσαλήμ. Οι ομοιότητες και οι διαφορές ξεπερνούν τα σύνορα. Νιώθω κάποια σύγχυση.

Εικόνα 3: Πίσω από τα συρματοπλέγματα  της Ουδέτερης Ζώνης στη Λευκωσία υπάρχουν σημαδεμένα κτίρια και υπερβολική βλάστηση (αριστερά). Ο προκάτοχος του τοίχου στο Άμπου Ντις εμφανίστηκε το 2002 με τη μορφή συγκροτημάτων από μπετόν (δεξιά) (φωτογραφίες της συγγραφέως)


Περνάω πάλι στην ελληνική πλευρά, τριγυρίζω γύρω από την ουδέτερη ζώνη. Φτάνω σε μια άκρη: ένας μικρός τοίχος, συρματοπλέγματα, σάκοι με άμμο, και πίσω τους κοσμοπολίτικα κατάλοιπα. Το έξω ξαναδεί αυτό, σε διαφορετική μορφή, στις ακόμη κυρίαρχες αραβικές γειτονιές της Ιερουσαλήμ, όπου οδοφράγματα από μπετόν εμφανίστηκαν το 2002, πριν από το τείχος. Σήμερα, σε καλωσορίζει μια επιβλητική γκρίζα οντότητα, που ξεπροβάλει σαν κρυφό ηφαίστειο, ξαφνικά, στη μέση του δρόμου, ακριβώς απέναντι από την εξώπορτα κάποιου. Στην τουρκική Λευκωσία, οι κάτοικοι απλώνουν τη μπουγάδα τους πάνω από τους σάκους με την άμμο και τα χαλάσματα που σηματοδοτούν τα σύνορα, και έχουν τα παράθυρα και τις πόρτες που βλέπουν στο νότο κλεισμένα με χαρτόνια. Στην Ιερουσαλήμ, και κατά μήκος του συνόρου του τείχους, οι Παλαιστίνιοι έχουν ως θέα μια πλάκα από μπετόν που πλακώνει την καρδιά.


Χάνω την αίσθηση του τόπου: επιγραφές σε διάφορες γλώσσες, σχέδια αποκατάστασης, πέτρινα σπίτια και τοξωτά παράθυρα, θρησκευτικές αναφορές, σημαίες, ʺνέα παλιάʺ κτίρια, κλεισμένοι δρόμοι, σημεία ελέγχου…Δεν είμαι πλέον σίγουρη για το πού βρίσκομαι. Και οι δυο πόλεις μοιράζονται ορθολογικά σχέδια που μοιάζουν αρκετά ανθρώπινα. Ο τρόπος που η Πράσινη Γραμμή εξαφανίστηκε φυσικά από την Ιερουσαλήμ αλλά παρέμεινε στη συλλογική μνήμη των Ισραηλινών και των Παλαιστινίων, ένα νέο είδος γραμμής χαράζεται στο τοπίο της Ιερουσαλήμ, όπως αυτό που βλέπω τώρα στη Λευκωσία κι αυτό που θυμάμαι από την παιδική ηλικία στη Βηρυτό και το τείχος του Βερολίνου. Οι διαιρέσεις με στοιχειώνουν. Οι τέσσερις πόλεις έχουν σε κάποιο βαθμό μοιραστεί  νεκρές ζώνες, τείχη και ουδέτερες ζώνες που διαθέτουν σημαντική σταθερότητα στο έδαφος και στη φαντασία μας.



Εικόνα 4: Παλιά κτίρια της Λευκωσίας κατά μήκος της Ουδέτερης Ζώνης τυλιγμένα σε ʺ διαφημίσεις ʺ για το μεγάλο Πρόγραμμα των ηνωμένων Εθνών για τη Λευκωσία (αριστερά). Το τείχος στην Ανατολική Ιερουσαλήμ αποτελεί έναν καταπιεστικό καμβά για τους καλλιτέχνες του γκράφιτι (δεξιά). (Φωτογραφίες της συγγραφέως).


Μια ομίχλη εγκαθίσταται στο κεφάλι μου, αλλά είναι σαφές για μένα ότι η Λευκωσία και η Ιερουσαλήμ αποτελούν διαφορετικά είδη διαιρεμένης πόλης. Η μια ξεπερνά σιγά-σιγά τη διαίρεσή της με τη συνδρομή της ΕΕ και τους ξένους δωρητές που δίνουν χρήματα και τεχνογνωσία. Η άλλη, ακόμη πιο βίαια διαιρεμένη σε ένα αμφισβητούμενο ʺσύνοροʺ, για το οποίο η διεθνής κοινότητα κάνει τα στραβά μάτια ή, στην καλύτερη περίπτωση, θεωρεί παράνομο και υψώνει μια ανήμπορη φωνή εναντίον του. Αντίθετα με την Κύπρο, ʺκυρίαρχη που άλλοι κυρίαρχοι αποφάσισαν να της φέρονται ως εξαίρεσηʺ ( Κωνσταντίνου 2008, 145), η Ιερουσαλήμ είναι μια εξαίρεση στην οποία οι άλλοι φέρονται ως κυρίαρχη. Κανείς δεν τολμά πλέον να παρέμβει στην Ιερουσαλήμ, αφήνοντας το Ισραήλ να παίζει με τη Δυτική και Ανατολική μοίρα της. Η Λευκωσία είναι διαιρεμένη, οι δυο πλευρές σαφώς –ναι, βίαια επίσης- χωρισμένες, αλλά οι Τούρκοι δεν παρεμβαίνουν στην ελληνική πλευρά, ούτε οι Έλληνες στην τουρκική πλευρά (ίσως τα σκουπίδια τους, οι αποχετευτικές εγκαταστάσεις και τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας να το κάνουν, αλλά αυτό είναι διαφορετικό). Στον ισραηλινό  πολιτικό λόγο, το τείχος δεν διαιρεί την Ιερουσαλήμ αλλά την περιβάλλει. Tov, δεν υπάρχει διαίρεση: το Ισραήλ έχει τον έλεγχο, στις δυο πλευρές.



Η νύχτα πέφτει και αρχίζω να ονειρεύομαι: μια φαντασίωση όπου η Ιερουσαλήμ μεταμορφώνεται στη Λευκωσία στην οποία περπατάω όπου καμιά πλευρά δεν παρεμβαίνει στην άλλη. Στη σύγχρονη Βηρυτό όπου οι διαιρέσεις υπάρχουν αλλά κανείς δεν τραβά το έδαφος κάτω από τα πόδια του άλλου, στο απεγκλωβισμένο Βερολίνο όπου τα σημεία ελέγχου γίνονται τουριστικά σποτ και τα κομμάτια από το τείχος ένα σουβενίρ λίγο κιτς. Αποκοιμιέμαι, συνειδητοποιώντας ότι καθώς οι πολιτικές που οδήγησαν τις τέσσερις πόλεις στη διαίρεση- και την (επαν)ένωση- είναι διαφορετικές, το μέλλον τους στρέφεται σε ανόμοιες κατευθύνσεις. Το Σιδηρούν Παραπέτασμα έπεσε, ο εμφύλιος πόλεμος στον Λίβανο τέλειωσε, οι Κύπριοι ωθούνται από τους Ευρωπαίους να επιλύσουν τις διαιρέσεις τους, αλλά το ισραηλινό απαρτχάιντ μόλις αρχίζει…Είναι κανείς ξύπνιος;


Σημείωση

Στα εβραϊκά tov σημαίνει ʺκαλάʺ ή ʺokʺ, μερικές φορές χρησιμοποιείται  ως σημείο παύσης ή μετάβασης  σε μια νέα σκέψη ή εγκατάλειψης ενός δυσάρεστου θέματος συζήτησης.


Αναφορές

- Calame J. & E. Charlesworth (2009), Divided Cities: Belfast, Beirut, Jerusalem, Mostar and Nicosia (Διαιρεμένες Πόλεις: Μπέλφαστ, Βηρυτός, Μόσταρ και Λευκωσία). Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

- Constantinou C. (2008). On the Cypriot States of Exception ( Για τα κυπριακά κράτη εξαίρεσης). International Political Sociology 2: 145.

- Klein M. (2005). Old and New Walls in Jerusalem (Παλιά και Νέα Τείχη στην Ιερουσαλήμ). Political Geography 24: 53-76.

- Zink V (2009). A Quiet Transfer: The Judaization of Jerusalem (Η Εβραιοποίηση της Ιερουσαλήμ), Contemporary Arab Affairs 2(1): 122-133.

Αφιέρωμα: πόλεις σε αναταραχή
Ετικέτες: Helga Tawil-Souri , Ισραήλ , Κύπρος , Παλαιστίνη , πόλεις , σύνορα , τέχνη

σχολίασε