Paula Bialski – Σε αναζήτηση της αληθινής παραγωγικότητας στο κοινωνικό web

Το κοινωνικό web θα αρχίσει να παρακμάζει, αν το περιεχόμενο της αλληλεπίδρασης συνεχίσει να είναι η παραγωγή αγαθών προς κατανάλωση. Χρησιμοποιώντας την έννοια της παραγωγικότητας που έχει εισάγει Erich Fromm – όπου το αντικείμενο της παραγωγής είναι τα ίδια τα άτομα – αυτή η ανάλυση προσεγγίζει το κοινωνικό web σαν μια εν δυνάμει λειτουργική πλατφόρμα, η οποία καλλιεργεί την αυτοεκπαίδευση μέσω της αλληλεπίδρασης και της δράσης με άλλους. Το κοινωνικό web, λοιπόν, δύναται να εξηγηθεί όχι ως αυτό που είναι, αλλά ως αυτό που έχει τη δυναμική να γίνει.

Για αρχή, θα εστιάσω στους περιορισμούς της αλληλεπίδρασης στο διαδίκτυο και στο ποιος ακριβώς δημιουργεί αυτά τα όρια και στη συνέχεια στο ποιες είναι οι δυνατότητες του κοινωνικού web σε ατομικό επίπεδο δράσης. Θα συζητήσω, επίσης, σε ποιες σφαίρες χρησιμοποιούν τα άτομα, επί του παρόντος, μέσω της αλληλεπίδρασης αυτή τη δυναμική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δεν εστιάζω στο πώς χρησιμοποιείται το κοινωνικό web για να παράγονται και να καταναλώνονται αγαθά, αλλά στον τρόπο με τον οποίο κινητοποιείται για να δημιουργήσει και να παράγει γνώση, πληροφορία και μια αίσθηση ατομικής μάθησης.

Στο πλαίσιο αυτού του αφιερώματος, ο Fred Stutzman υποστήριξε ότι τα κίνητρα για την παραγωγή της αλληλεπίδρασης (χρησιμοποιεί τον όρο φιλία) καθορίζονται χονδρικά εντός των χωρικών πραγματικοτήτων κάθε ιστοσελίδας. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, το διαδίκτυο είναι μια περιοχή, όπου ο παραγωγός προκαλείται να ‘εξακριβώσει το χώρο και να καταστήσει λειτουργικό έναν ορισμό της φιλίας, ο οποίος βασίζεται στην πρακτική του χώρου’. Εδώ, εξηγεί τη δομή της αλληλεπίδρασης και πως αυτές οι αλληλεπιδράσεις υπηρετούντους παραγωγικούς στόχους των αρχιτεκτόνων των ιστοσελίδων.

Ο Stutzman εξηγεί το κοινωνικό web σαν μια μάζα ανθρώπων, οι πρακτικές των οποίων προσκολλώνται στην αρχιτεκτονική δομή των σχεδιαστών του χώρου του διαδικτύου. Οι δυνατότητες δράσεις δεν είναι, λοιπόν, στα χέρια του ατόμου, αν και σχηματοποιείται στους διαδικτυακούς χώρους όπου η φιλία επιτελείται. Αυτός είναι ένας μεγάλος περιορισμός: ως ατομικός δρων, κάθε ένας ωθείται να δημιουργήσει και να αναδημιουργήσει λόγο από τον οποίο λείπει ένα αληθινό ατομικό νόημα. Αντί να αποκτήσει το άτομο δύναμη για να δημιουργήσει, γίνεται αδύναμο. Ο Stutzman, λοιπόν, προειδοποιεί ότι το κοινωνικό web μπορεί, ενδεχομένως, να περιορίζει την αλληλεπίδραση.

Στο πλαίσιο του ουτοπικού οράματος του κοινωνικού web, η αλληλεπίδραση δεν δημιουργείται από ειδικές δομές, αλλά από ατομικούς δρώντες, οι οποίοι έχουν δημιουργήσει το κοινωνικό web για να αποκτήσουν τον έλεγχο του δικού τους τρόπου παραγωγής. Για να κατανοήσουμε, πλήρως, αυτή την ουτοπία, θα μεταφέρω τη συζήτηση στη σφαίρα της κοινωνικής ψυχολογίας. Πιο συγκεκριμένα, θα ήταν χρήσιμο να ανατρέξουμε στις ιδέες του Erich Fromm την αυτόνομη δράση και την έννοια της αυτοαναπτυσσόμενης παραγωγικότητας για να εξηγήσουμε τι πηγαίνει, μάλλον, λάθος.

Ο Erich Fromm ήταν ένας νεοφροϋδικός ψυχαναλυτής και κοινωνικός θεωρητικός του 20ού αιώνα, ο οποίος έγραψε εκτενώς στα πεδία της ηθικής και της κοινωνιολογίας, αλλά και για τη φύση του ατόμου στην κοινωνία. Ο Fromm, στο έργο του Man For Himself (1949), εξήγησε ότι κάθε άνθρωπος δύναται να είναι παραγωγικός και ο δύσκολος αγώνας για πρόοδο και η απογοήτευση του ανθρώπου έχουν ως αιτία την έλλειψη παραγωγικότητας. ‘Η παραγωγικότητα είναι η ικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του για εκπληρώσει τις έμφυτες δυνατότητές του’.

Δεν πρέπει να παρανοήσουμε την έννοια της ‘παραγωγικότητας’ και να την θεωρήσουμε ως τη δυνατότητα παραγωγής αντικειμένων. Εδώ είναι, ακριβώς, που, όπως θα υποστήριζε ο Fromm, κάνει λάθος η ανθρωπότητα. Αντιθέτως, το αντικείμενο της παραγωγικότητας είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Πιο συγκεκριμένα, το άτομο ‘εργάζεται πάνω στον εαυτό του’ με το να συσχετίζει τον εξωτερικό κόσμο μέσω του εσωτερικού και το ανάποδο. Η αλληλεπίδραση είναι πολύ σημαντική στο να είναι ένα άτομο παραγωγικό, γιατί, όπως υποστηρίζει ο Fromm, ‘η παραγωγικότητα είναι κάτι, το οποίο πηγάζει από την αλληλεπίδραση’, – μία αλληλεπίδραση μεταξύ των άλλων και του ατόμου. Η αλληλεπίδραση, λοιπόν, αν βασίζεται σε ένα συγκεκριμένο τρόπο σύνδεσης με τον κόσμο, είναι παραγωγική. Συνεπώς, για να κατανοήσουμε πραγματικά το δυναμικό του κοινωνικού web, θα ήταν χρήσιμο, αν προσεγγίζαμε το διαδίκτυο ως μία νέα πλατφόρμα αυτού του είδους της παραγωγικότητας.

Ο λόγος που το κοινωνικό web κινείται προς αυτήν την κατεύθυνση είναι εξαιτίας των πολύ μεγάλων περιορισμών που υφίστανται για να γίνει το άτομο, πραγματικά, παραγωγικό, με την έννοια που προσδίδεται στη λέξη από τον Fromm. Κατά πρώτον, όπως υποστηρίζει ο Fromm, ένας περιορισμός της παραγωγικότητας του ατόμου θα ήταν η εξάρτησή του από κάποιον άλλο, ο οποίος ελέγχει τις δυνάμεις του. Άλλο ένα σημαντικό θέμα είναι ότι τα άτομα, συχνά, δεν έχουν την ικανότητα να αντιληφθούν ποιες πραγματικά είναι οι δυνάμεις τους (σημειώστε ότι για τον Fromm, «η εξουσία» υποδηλώνει ικανότητα, παρά κυριαρχία. Είναι η «εξουσία για να κάνω κάτι» και όχι «η εξουσία πάνω σε κάτι»). Το γεγονός ότι η ανθρωπότητα έχει, πράγματι, ορισμένους περιορισμούς για να ξεπεράσει τα δύο προαναφερθέντα εμπόδια πρέπει να μας απασχολεί ιδιαίτερα και είναι ένας λόγος για τη φθορά της έννοιας του νοήματος πίσω από το κοινωνικό web.

Στο παρόν άρθρο, υποστηρίζω ότι η σύγχρονη παραγωγή, η οποία βασίζεται στο διαδίκτυο δεν έχει, τελικά, κάποιο νόημα, εκτός, εάν οι χρήστες αποκτήσουν μία νέα ιδέα για το τι πραγματικά είναι η ‘παραγωγικότητα’. Όλα μοιάζουν εντάξει, όταν διατυπώνουμε την άποψη ότι ο χρήστης έχει πλέον τον έλεγχο των τρόπων παραγωγής, κανείς, εντούτοις, στην πραγματικότητα δεν ρωτά για ποιον, ακριβώς, λόγο παράγουν οι χρήστες αυτές τις πλατφόρμες. Μπορούμε όλοι να χειροκροτήσουμε και να επευφημήσουμε γιατί οι ‘ερασιτέχνες’ χρήστες έχουν υπό τον έλεγχό τους τον κινητήριο μοχλό του Διαδικτύου, αλλά πού ακριβώς, το οδηγούν;

Ένα παράδειγμα που αξίζει να αναφερθεί, βρίσκεται στο άρθρο του Henrik Ingo (σε αυτό το αφιέρωμα), όταν αναφέρει ότι οι χρήστες του Web 2.0 έχουν μια λογική αυτόνομης δράσης και δεν πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, αλλά ‘στην πραγματικότητα, είναι σύμμαχοι στην προσπάθεια αναζήτησης ανοιχτής επικοινωνίας και/ ή όταν μοιράζονται περιεχόμενο, ακόμα και στη λιγότερο ευμενή εξήγηση παρέχουν μία υπηρεσία διασκέδασης (όπου το να μοιράζεσαι ένα βίντεο είναι, τουλάχιστον, τόσο διασκεδαστικό όσο το να βλέπεις ένα) και έτσι, λοιπόν, κανείς δεν πέφτει θύμα εκμετάλλευσης’. Εγώ υποστηρίζω ότι το να καταναλώνεις το κοινωνικό web και το να μοιράζεσαι αυτό το περιεχόμενο για να το καταναλώσουν άλλοι, δεν είναι χρήση ανάλογη των δυνατοτήτων του κοινωνικού web. Ακόμα και η δημιουργία περιεχομένου, αν δεν είναι πραγματικά αναστοχαστική, είναι μόνο μια μηχανική αναπαραγωγής ενός προϊόντος προς κατανάλωση.

Το web 2.0 έχει αυξήσει σημαντικά τη μάζα των χρηστών του, οι οποίοι είναι, τουλάχιστον, ενστικτωδώς πρόθυμοι να εκτιμήσουν τη χαρά του να μοιράζεσαι (Youtube), της επικοινωνίας (φόρα, πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης) ή της πρόσβασης στην πληροφορία (ιστολόγια, wikis). Αλλά, ενώ ο Ingo τόνισε τη σημασία του συστήματος αξιών της συνεισφοράς και της επικοινωνίας, το οποίο διεισδύει σε συνεχώς μεγαλύτερο πλήθος ατόμων στο κοινωνικό web, εγώ αναρωτιέμαι, τι μοιράζονται αυτά τα άτομα. Τι είναι αυτό που επικοινωνούν; Με ποιον τρόπο, τελικά, είναι τα αναρίθμητα κοινωνικά λειτουργικά συστήματα στο Facebook, όπως το ‘Τι είδους πόρνη είσαι’; παραγωγικά, με την έννοια που αποδίδεται στη λέξη από τον Fromm;

Ο κίνδυνος για το κοινωνικό web είναι το γεγονός ότι οι χρήστες δημιουργούν περιεχόμενο, το οποίο στην πραγματικότητα δεν δύναται να εξερευνηθεί και δεν είναι το αποτέλεσμα της έκφρασής τους, όπως παρατηρεί ο Fromm, των πραγματικών δυνάμεών τους. Ενώ ο Stutzman υπογράμμισε την ιδέα ότι η παραγωγή φιλίας καθοδηγείται από το συναφές περιεχόμενο, το κοινωνικό web φθείρεται, αν το περιεχόμενο της αλληλεπίδρασης παραμείνει η παραγωγή προϊόντων προς κατανάλωση.

Λέγοντας όλα αυτά, θεωρώ, τελικά, ότι η παραγωγή νοήματος είναι στα χέρια του χρήστη και ότι εμείς ως κοινωνιολόγοι και κριτικοί δεν πρέπει να είμαστε βιαστικοί και επιπόλαιοι, ώστε να υποθέσουμε ότι η αλληλεπίδραση στο πλαίσιο των πλατφόρμων κοινωνικής δικτύωσης, για να αναφέρω ένα παράδειγμα, είναι άνευ νοήματος. Σημειώνω ότι το νόημα είναι, πράγματι, παρόν, αν ο χρήστης σκέφτεται και εκφράζεται πάνω στη σημασία των πράξεων και των αλληλεπιδράσεών του. Αυτός είναι ο ορισμός της πραγματικής παραγωγικότητας. Συμβαίνει, όμως, αυτό; Για να επιστρέψουμε στον Stutzman, το κοινωνικό web διατρέχει τον κίνδυνο να παράγει και να αναπαράγει αλληλεπιδράσεις, οι οποίες θα βασίζονται στους ασήμαντους μηχανισμούς των υφιστάμενων δομών των ιστοσελιδών, τμήμα των οποίων είναι. Σύμφωνα με το επιχείρημά του, το διαδίκτυο αποτελείται από ένα ‘σύνολο κανονισμών, οι οποίοι επιβάλλουν μια συγκεκριμένη δομή στις αναμενόμενες δραστηριότητές μας’. Υπάρχει μια λεπτή χροιά στο εν λόγω επιχείρημα, τη οποία πρέπει να ξεκαθαρίσουμε – δεν είναι η υφιστάμενη δομή, η οποία θεωρεί αυτές τις αλληλεπιδράσεις ως μη παραγωγικές και χωρίς νόημα, αλλά, μάλλον, είναι οι δομές αυτές που εκπέμπουν ένα αίσθημα ικανοποίησης και αναπαράγουν μία αλυσίδα κατανάλωσης, η οποία είναι παρούσα σε αμφότερες τις κοινωνίες, τη διαδικτυακή και την εκτός διαδικτύου.

Σήμερα, υπάρχουν πλατφόρμες, στις οποίες οι χρήστες έχουν τη δυνατότητα να σκέφτονται τη σημασία των πράξεών τους και να εκφράζονται εκ νέου και να το πράττουν. Μπορούσε να συνδέσουμε αυτή την ενεργή ανταπόκριση σε πλατφόρμες και προγράμματα που επιχειρούν να ενεργοποιήσουν αυτή τη διαδικασία αναστοχασμού. Ένα δίκτυο φιλοξενίας, όπως το Couchsurfing.com είναι ένα παράδειγμα της εν λόγω προσωπικής διαδικασίας αναστοχασμού. Εκεί τα άτομα συναντούν άλλους χρήστες για να βρουν στέγη και αλληλεπίδραση με ‘νόημα’ με άλλους χρήστες, ανά την υφήλιο. Τα άτομα χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να συναντήσουν, να αλληλεπιδράσουν και συχνά για να σκεφτούν, να εκφραστούν και να μάθουν ακόμα και εκτός του διαδικτύου. Η αλληλεπίδραση δεν έχει να κάνει μόνο με την ευχαρίστηση, αλλά με την ατομική και την κοινωνική πρόοδο. Οι κοινωνικοί ακτιβιστές και οι επιχειρηματίες χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μέσο δημιουργίας, παραγωγής και ανταπόκρισης μέσω της αλληλεπίδρασης, όπως ακριβώς πράττουν και οι δημιουργοί των κοινών αγαθών (commons) και των wikis, στην προσπάθειά τους να παράγουν δημοκρατική γνώση και σε αντάλλαγμα, κριτική ανταπόκριση. Ας σημειωθεί ότι αυτοί που επιθυμούν να δώσουν στη ζωή τους και στην κοινωνία νόημα και να εμπλακούν στη διαδικασία της παραγωγικότητας, μπορούν να το κάνουν.

Βλέπω το κοινωνικό web σαν μια προέκταση της πλατφόρμας στην οποία οι χρήστες μπορούν να δρουν. Αλλά για να κατανοήσουμε τα όρια του υπάρχοντος web 2.0, πρέπει να δούμε το κοινωνικό web ως το ουτοπικό ιδανικό του. Παραδέχομαι ότι θα ήταν αφελές να πιστεύουμε ότι όλοι μπορούν πάντα να χρησιμοποιήσουν το κοινωνικό web για να δημιουργήσουν και να δράσουν με το σύνολο των δυνάμεών τους. Ακόμα και ο Fromm παραδέχεται ότι, σπάνια, συναντάς ένα άτομο που έχει σκοπό της ζωής του να παράγει. Για να το πούμε απλά, κάποιοι χρήστες δεν είναι διατεθειμένοι να το πράξουν. Η κριτική, λοιπόν, σε αυτό το σημείο είναι ότι το κοινωνικό web δεν είναι, ακόμα, ένας χώρος για την προώθηση της δράσης μεταξύ των χρηστών που δεν ξέρουν ούτε από να ξεκινήσουν ή δεν θέλουν να το πράξουν. Για αυτούς που είναι αφοσιωμένοι στην παραγωγικότητά τους, το κοινωνικό web είναι ένας παράδεισος. Τι γίνεται όμως με εκείνους που βιώνουν περιορισμούς στην παραγωγικότητά τους; Αυτούς, στους οποίους αναφέρθηκα στις εισαγωγικές παραγράφους – αυτούς που σύμφωνα με τον Fromm, εξαρτώνται από κ άλλο που ελέγχει την ‘εξουσία’ τους, ή αυτούς που δεν έχουν την ικανότητα να αντιληφθούν ποιες, πραγματικά, είναι οι δυνάμεις τους;

Η πρόκληση για το κοινωνικό web είναι να ενισχύσει τη δημιουργία πλατφόρμων, οι οποίες θα ωθήσουν τους χρήστες όχι στο να είναι παραγωγικοί με το να παράγουν απλά, αλλά να είναι παραγωγικοί με την έννοια που αποδίδει στη λέξη ο Fromm – όπου το άτομο χρησιμοποιεί τις ικανότητές του για να βελτιώσει τον εαυτό του μέσω της αλληλεπίδρασης. Μέχρι τότε, το κοινωνικό web θα χορεύει κολλημένο μεταξύ των ορίου ενός ενεργού χώρου κοινωνικής εμπλοκής και ενός παθητικού χώρου αναπαραγόμενης κατανάλωσης.

Αφιέρωμα: web 2.0
Ετικέτες: erich fromm , fred stutzman , henrik ingo , paula bialski , web2.0 , φιλία

0 σχόλια »

→ Αφιερώματα

Διάλογοι ←

→ Δράσεις

ετικέτες

Re-public στο

Paula Bialski – Σε αναζήτηση της αληθινής παραγωγικότητας στο κοινωνικό web

σχολίασε