ετικέτες

blogging claudia aradau creative commons facebook geert lovink michel bauwens olpc p2p trafficking Venanzio Arquilla web2.0 wikileaks wikipedia Γαλλία ΕΕ ΕΚΦ ΗΠΑ Λατινική Αμερική Μεγάλη Βρετανία ΟΗΕ ΠΚΦ Τουρκία ακτιβισμός ανθρωπισμός ανθρωπολογία ανθρώπινα δικαιώματα ανοικτές υποδομές ανοικτή πρόσβαση αραβικές εξεγέρσεις αριστερά αρχιτεκτονική ασφάλεια βασίλης κωστάκης βιοτεχνολογία δημιουργικότητα δημοκρατία δημόσια αγαθά δημόσιοι χώροι διανεμημένη-ενέργεια διαφάνεια εθνικισμός εκπαίδευση ελεύθερα δεδομένα ελεύθερο λογισμικό ελλάδα ενέργεια επισφάλεια εργασία ηθική θεωρία δικτύων θρησκεία θυματοποίηση ιταλία καθημερινή ζωή καινοτομία καπιταλισμός κλιματική αλλαγή κοινά αγαθά κοινωνία πολιτών κοινωνική δικαιοσύνη κοσμοπολιτισμός κρίση αντιπροσώπευσης λαϊκισμός λογισμικό λογοδοσία μετανάστες μετανθρωπισμός μη-γραμμικότητα μη πολίτες μουσική νέα μέσα νέλλη καμπούρη νεοφιλελευθερισμός ντιζάιν οικολογία οικονομικές στατιστικές οικονομική κρίση παγκοσμιότητα πειρατεία πνευματικά δικαιώματα πολιτισμικές διαφορές πρόνοια πόλεις σεξουαλική εργασία σοσιαλδημοκρατία σοσιαλισμός συλλογική νοημοσύνη συμμετοχική δημοκρατία συμμετοχική κουλτούρα συνεργατική γνώση σύνορα τέχνη ταχύτητα υπηκοότητα φιλελευθερισμός φύλο χαρτογράφηση χρέος χώρος ψηφιακά δικαιώματα

Re-public στο

Luke Heemsbergen – Από την ουτοπία στην ευτοπία μέσω του κοινωνικού διαδικτύου και των νέων μέσων

luke-heemsbergenΟ όρος δυστοπία εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε μία ομιλία των Greg Webber και John Stuart Mill ενώπιον της Βρετανικής Βουλής το 1868. Οι γνώσεις Ελληνικών του Mill μας υποδηλώνουν ότι αναφερόταν σε ένα κακό μέρος και όχι απλά στο αντίθετο της Ουτοπίας, ή σε ένα μέρος που δεν υπάρχει, κάνει, λοιπόν, ένα λογοπαίγνιο με τη λέξη ευτοπία: μία περιοχή ευτυχίας, ή καλύτερα στη συγκεκριμένη μελέτη, μία περιοχή χειραφέτησης. Μέσα από την εξερεύνηση τριών διαδικτυακών εγχειρημάτων, ο Luke Heemsbergen εξετάζει αν το κοινωνικό web έχει τις δυνατότητες να μεταφέρει τα ουτοπικά όνειρα ψηφιακής δημοκρατίας, σε ένα ευτοπικό μέρος χειραφέτησης.


Η διάρθρωση (dispositif) των Foucault/ Deleuze αποδεικνύεται μία χρήσιμη θεωρητική έννοια για την ανάλυση των σχέσεων εξουσίας-αντίστασης, στο πλαίσιο των νέων μέσων, θέτοντας σε αμφισβήτηση την πιο παραδοσιακή αντίληψη των «δημοκρατικών δυνάμεων», η οποία ευρέως αποδίδεται στα νέα «κοινωνικά» μέσα. Η διάρθρωση περιλαμβάνει τις νοηματικές «γραμμές» της έκφρασης, της ορατότητας, της δύναμης και της διαφυγής για να αποκαλύψει τους δημοκρατικούς θύλακες του ψηφιακού κόσμου. Και είναι σημαντικό ότι αυτές οι γραμμές μπορούν να αναγνωρίσουν πιο ριζοσπαστικές δημοκρατικές έννοιες, οι οποίες ξεφεύγουν από τη συζήτηση και το θεσμικό πλαίσιο, αλλά ωστόσο αποδέχονται διορθωτικούς ρόλους στο πλαίσιο της δημοκρατικής ανταλλαγής. Για να θέσουμε κάποιους όρους αναφοράς, το παρόν άρθρο στηρίζει την πλειονότητα των βασικών αναφορών του για την διάρθρωση στην εμπνευσμένη ανάλυση του Kessler για την έμπνευση του Deleuze. Η δημοκρατική έμπνευση του άρθρου αντλείται περισσότερο από το έργο του Bart Cammaerts.


Αν και το άρθρο εστιάζει στις δημοκρατικές γραμμές διαφυγής, όπως αυτές ενυπάρχουν στα «ριζοσπαστικά προγράμματα» των νέων μέσων, ο συγγραφέας δεν υποστηρίζει ότι από το ψηφιακό πηγάζουν μόνο ροές απελευθέρωσης. Ούτε ότι ο συμβιβαστικός διάλογος που βασίζεται στην πλειοψηφία και κάνει καλό στη δημοκρατία είναι απών από το διαδίκτυο. Αλλά, μάλλον, ότι εντός του πλαισίου της διαμεσολαβημένης παγκοσμιοποίησης, είναι, τουλάχιστον, το ίδιο σημαντικό, όπως η αντιπροσώπευση και η διαδικασία κατάληξης σε συμφωνία, ότι τα κοινωνικά μέσα μπορούν να διαθέτουν τη θετική δύναμη της αντίστασης και της αυτονομίας σε πιο ριζοσπαστικούς, ενδεχομένως, «ανεξέλεγκτους» δημοκρατικούς σκοπούς.


Δομικά, οι περιπτωσιολογικές μελέτες, οι οποίες θα εξεταστούν στη συνέχεια επιχειρούν να χαρτογραφήσουν τις συντεταγμένες για τις (πολιτικές) σπουδές των νέων μέσων σύμφωνα με τον Theo Röhle, συνεπικουρώντας στην προσπάθεια αποκρυστάλλωσης ενός πιο αποτελεσματικού επιστημονικού τομέα (δες π.χ. την ανάλυση του Thomas Kuhn στο Flyvbjerg, 2006). Κανονιστικά, ενδεχομένως, να φέρουν ουτοπικά όνειρα ψηφιακής δημοκρατίας, σε ένα ευτοπικό μέρος χειραφέτησης ψάχνοντας δημοκρατικούς θύλακες στο ψηφιακό κόσμο. Τρία διαφορετικά μεταξύ τους εγχειρήματα βασισμένα στα νέα μέσα (eDiscussions, G8TV and Wikileaks) έχουν επιλεγεί για να δηλώσουν ξεκάθαρα την ποικίλη και συνάμα σταθερή φύση που μπορεί να παρέχει η διάρθρωση καταδεικνύοντας πώς ξεδιπλώνονται οι σχέσεις εξουσίας και πώς κάνει την εμφάνισή της μια δημιουργική (δημοκρατική;) νέα κατάσταση. Οι περιπτώσεις επιλέχθηκαν, επίσης, και λόγω της πρόσβασης του συγγραφέα στην πρωτογενή μορφή του eDiscussions, χορηγός του οποίου ήταν η Καναδική κυβέρνηση, αλλά και στην ανάπτυξη του Wikileaks και στην «προνομιούχο θέση του κοινού» στο πρόγραμμα ειδήσεων διαμαρτυρίας G8TV που βασίζεται στο Διαδίκτυο. Οι τρεις περιπτώσεις, οι οποίες θα περιγραφούν λεπτομερώς στη συνέχεια, οπτικοποιούνται εδώ στον ισχύοντα πολυαξονικό χάρτη της δημοκρατίας (Cammaerts, 2007).

diagram


eDiscussions


Πρώτα θα ασχοληθούμε με το πρόγραμμα της Καναδικής κυβέρνησης στο Διαδίκτυο, το eDiscussions. Το Τμήμα Εξωτερικών Υποθέσεων και Διεθνούς Εμπορίου (DFAIT) άρχισε να αναπτύσσει επικοινωνία με τους Καναδούς μέσω του Διαδικτύου το φθινόπωρο του 2002. Με την υποκίνηση του αιτήματος επικοινωνίας από τους πολίτες με το, συνήθως, απόμακρο τμήμα, ο τότε βοηθός υφυπουργός Πολιτικής ρώτησε «τι μπορούμε να κάνουμε για να κινητοποιήσουμε τους Καναδούς και πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το διαδίκτυο για να πούμε τη δική μας ιστορία;» Μέρος της απάντησης ήταν ένας συμμετοχικός τόπος, το «eDiscussion», όπου οι «Καναδοί» θα απαντούσαν σε ερωτήσεις πολιτικής, τις οποίες θα έθετε το τμήμα. Οι υπεύθυνοι για την πολιτική του DFAIT παρατήρησαν ότι το eDiscussions προσεγγίστηκε ως εργαλείο για την άσκηση δημόσιας διπλωματίας, ως έκφραση κυβερνητικού περιεχομένου (πολιτικής, δηλαδή) και ως μορφή συμμετοχής.


Η ευκαιρία για «συμμετοχή» παρέχεται, σχεδόν, αποκλειστικά μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων στα Καναδικά Ακαδημαϊκά Ιδρύματα και στους φοιτητές τους. Σύμφωνα μα στατιστικά του Google για το DFAIT, για τους Καναδούς που ανταποκρίθηκαν, γενικά 60 – 70% συμμετέχουν από διευθύνσεις IP, οι οποίες συνδέονται με ακαδημαϊκά ιδρύματα, 20% έχουν σχέση με την κοινότητα των ΜΚΟ και τέλος, μόνο το 10% είναι μεμονωμένοι ιδιώτες. Οι ιδέες για τα θέματα του eDiscussion προέρχονται από την ομάδα του eDiscussion, το γενικό διευθυντή της και το βοηθό υφυπουργό Εξωτερικών και εκφράζουν «τα σημαντικά θέματα της Καναδικής εξωτερικής πολιτικής». Κάθε eDiscussion ξεκινά με βοηθητικές ερωτήσεις που παρέχονται για να «οριοθετηθεί η συζήτηση» (DFAIT, 2007). Ο εν λόγω ιστότοπος παρέχει εκτεταμένο πληροφοριακό υλικό με τη μορφή ηλεκτρονικών συνεντεύξεων βίντεο σημαντικών ακαδημαϊκών και επαγγελματιών με εξειδίκευση στο θέμα της συζήτησης. Οι προηγούμενες συζητήσεις μπορούν να βρεθούν στο διαδίκτυο.


Οι συζητήσεις μετριάζονται, ώστε να αποφευχθεί η προσβλητική χρήση της γλώσσας και για να «παραμείνουν εντός των ορίων που έθεσαν οι ερωτήσεις που τέθηκαν». Το DFAIT αναφέρει μόνο μία περίπτωση, όπου μία «εγχώρια ομάδα πίεσης» επιχείρησε να σφετεριστεί μία συζήτηση για την εξάπλωση των ελαφρών όπλων και να την οδηγήσει σε μια συζήτηση για το δικαίωμα οπλοφορίας στη χώρα. Τα κείμενα της ομάδας πίεσης υπέρ της οπλοφορίας αφαιρέθηκαν προς έκπληξη των αποστολέων, οι οποίοι αισθάνθηκαν ότι αποκλείστηκαν από τη συζήτηση. Αν το ερμηνεύσουμε, μέσω της διάρθρωσης, σαν μια γραμμή πειθαρχίας στη συζήτηση, θα μπορούσαμε να επιχειρηματολογήσουμε ότι η αφαίρεση των συγκεκριμένων κειμένων δεν επέτρεψε στην επικοινωνιακή λογική να ερευνήσει μέσω της συζήτησης το τέλος όλων των δηλώσεων.


Εδώ θα εξετάσουμε την ενότητα Ηλεκτρονικές Συζητήσεις που Προωθούν τη Δημοκρατία (Democracy Promotion eDiscussion) που ενέγραψε 141 δημοσιεύσεις κειμένων σε διάστημα τριών μηνών. Παρατηρήθηκε ότι αναπτύσσονταν, κυρίως, δύο γραμμές σκέψεις μέσα από τη συζήτηση: Η ανάγκη προώθησης της δημοκρατίας μέσω των εργαλείων της κυβέρνησης και ένα απωθητικό αίτημα για την αναγκαιότητα διευθέτησης βασικών ανθρωπίνων αναγκών –συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων- προτού οι ελιτίστικοι σχεδιασμοί της δημοκρατίας καταστούν εφικτοί (κάντε κλικ εδώ για έναν οπτικό χάρτη του eDiscussion – ομαδοποίηση βάσει εγγύτητας για την οπτική απεικόνιση συζητήσεων ουσίας).


Στο μεταξύ, μέσω της συζήτησης, ένας συντονιστής του DFAIT όρισε τη δημοκρατία ως ένα σύστημα, το οποίο επιτρέπει στους πολίτες να «ασκούν επιρροή στις αποφάσεις, οι οποίες επηρεάζουν τη ζωή τους» και ενθάρρυνε τους συμμετέχοντες να πουν τη γνώμη τους για τα εργαλεία που θα μπορούσε να παρέχει ο Καναδάς υπέρ αυτού του σκοπού. Αυτή η γραμμή δύναμης ορίζει τα θέματα στο πλαίσιο της συζήτησης. Παρατηρήθηκε η καταβολή σημαντικής προσπάθειας για την επίτευξη συμφωνίας στην ομάδα των συμμετεχόντων, οι οποίοι ταυτίζονταν με και συνηγορούσαν υπέρ των δημοκρατικών εργαλείων, με πιο συχνή αποστολή κειμένων που συνέθεταν προτάσεις απευθείας από προηγούμενα κείμενα. Αν σκεφτούμε υπό το πρίσμα της διάρθρωσης, θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τις ορατές «γραμμές» της δημοκρατίας που συζητούνται, έτσι, ώστε να ανταποκρίνονται με τη σύλληψη του Habermas για την επικοινωνιακή λογική.


Αν αναλογιστούμε τα ιδιαίτερα τεχνολογικά γνωρίσματα, τα οποία μεσολαβούν για την εμπλοκή (κειμενο-κεντρικά, όχι ακριβώς σε πραγματικό χρόνο, μηνύματα), τη στόχευση των συμμετεχόντων, τη «ρύθμιση» των ορίων στην έκφραση των συμμετεχόντων και το αρχικό πλαίσιο των θεμάτων, δεν αποτελούν έκπληξη τα επακόλουθα φαινόμενα, τα οποία αποτυπώνουν πιστά μια διαλογική συζήτηση. Η ελεγχόμενη ανταλλαγή κειμένων φαινόταν ότι λειτουργεί ως συντονιστής της γνώμης και της σκέψης για την επίτευξη μιας ανταλλαγής ιδεών με εγκράτεια, η οποία σύμφωνα με μια ανάλυση κατά Habermas θα μπορούσε, σίγουρα, να θεωρηθεί ως επικοινωνιακός ορθολογισμός. Και άλλα στοιχεία, ακόμα, από παλαιότερες συζητήσεις στο eDiscussions ενισχύουν τη θέση του επικοινωνιακού ορθολογισμού: οι αξιωματούχοι του DFAIT αναγνωρίζουν ότι μετέβαλαν το δικό τους πλαίσιο πολιτικής προς την κατεύθυνση των αποτυχημένων κρατών με την υιοθέτηση της σύλληψης των «εύθραυστων πόλεων», έννοια που εμφανίστηκε στο προσκήνιο από παλαιότερη συζήτηση στο διαδίκτυο.


Μέθοδοι, πάντως, αντίληψης για τη διατήρηση του ελέγχου στο πλαίσιο της συζήτησης μέσω ενεργών «γραμμών» έκφρασης, επανάληψης και διόρθωσης, όπως παράγονται από τους ίδιους τους συμμετέχοντες είναι ενδεικτικές μιας πιο λεπτής κατανόησης του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε η εξουσία σε αυτά τα νέα κοινωνικά μέσα. Στο eDiscussion, το οποίο προωθεί τη δημοκρατία, ένας από τους συμμετέχοντες εξέφρασε το κανονιστικό ενδιαφέρον για την «προώθηση της δημοκρατίας», όταν αυτές οι λέξεις συνδυάζονται με τις καταστροφικές πολιτικές του «George Bush» και τις ενέργειες από τις οποίες απέχει πλέον ο υπόλοιπος κόσμος στην πλειονότητά του. Μετά το σχόλιο, πολλοί από τους συμμετέχοντες ανακάλεσαν το πλαίσιο, στο οποίο είχε εντάξει το θέμα από την αρχή ο συντονιστής της συζήτησης και πρότειναν στην ομάδα «να μην ενταχθεί ο Bush στη συγκεκριμένη συζήτηση». Η άρνηση συμπερίληψης ενός αμφιλεγόμενου προσώπου και της πορείας δράσης του για την «προώθηση της δημοκρατίας» και η άρνηση συμπερίληψης της αντίστασης γύρω από αυτό, μπορεί να ερμηνευτεί ως μια από τις πιο επιδέξιες γραμμές δύναμης που «ρυθμίζουν» τις σκόρπιες καμπύλες της δημοκρατικής έκφρασης. Μία «ριζοσπαστική γραμμή» διαφυγής κατά τον Deleuze μπορεί, ενδεχομένως, να αποκλειστεί για τη διατήρηση της συνεκτικότητας του όλου.


Η γνώση που δημιουργείται στο πλαίσιο της συζήτησης και εκφράζει αυτούς που συμμετέχουν μπορεί να θεωρηθεί ως αποτέλεσμα μιας «συγκεκριμένης δομής» κοινωνικής πρακτικής, τεχνολογίας και (επιδέξιας) εξαναγκαστικής δύναμης – με άλλα λόγια μια κοινωνική μηχανή, η οποία αναμειγνύει τη σχεσιακή πλευρά της τεχνολογίας, των μέσων και της δύναμης: η διάρθρωση. Είναι, επίσης, ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το ανοικτό πλαίσιο και η επιδέξια χρήση των συντονιστών στη συζήτηση οδηγεί σε απολιτικές συζητήσεις. Αν και η εξάλειψη των σχολίων της εγχώριας ομάδας πίεσης υπέρ της οπλοφορίας μπορεί να φαίνεται δικαιολογημένη, οι επιδέξιες γραμμές δύναμης που «ορίζουν» τι θα συζητηθεί είναι παρούσες.


Αλλά δεν μπορούμε να πούμε και ότι ορισμένοι από τους συμμετέχοντες δεν θεωρούν ότι η συμμετοχή τους έχει δημοκρατική αξία και πιθανόν, είναι ένδειξη χειραφέτησης. Μια μειονότητα από τους συμμετέχοντες, μάλλον, αυτοί που έχουν στείλει τα περισσότερα ηλεκτρονικά μηνύματα (δες Price 2006), στα σχόλιά τους ότι αισθάνθηκαν πιο μορφωμένοι και ενεργοί ως πολίτες μέσω της συμμετοχής τους – ένας μάλιστα, υποστήριξε ότι ακόμα και αν δεν υπήρχε κάποιο διακριτό αποτέλεσμα στην πολιτική, η συζήτηση ήταν «καλή για τον Καναδά», γιατί «έκανε τους ανθρώπους να σκεφτούν για το ότι είναι Καναδοί». Η (αυτο) εκπαίδευση μέσω της συμμετοχής στο eDiscussion μπορεί να επηρεάζει τη διαδικασία χειραφέτησης (Freire, 2000), αν – αφήνοντας κατά μέρος τα ιδεολογικά επιχειρήματα του Μαρξ – αυτοί που συμμετέχουν συνδέονται με τα θέματα με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπει κάποιου είδους «δράση» (π.χ. μέσω κάποιας μελλοντικής συμμετοχής σε μία ΜΚΟ).


Δεν αποτελεί έκπληξη ότι παρατηρήθηκε κάποια επίδραση από τον Habermas στο eDiscussion. Πάντως, η σκέψη πάνω στις δύο πορείες για την επίτευξη συμφωνίας όσον αφορά στη δημοκρατία (ανάγκες/δικαιώματα κατά εργαλείων) οι γραμμές της έκφρασης, της διόρθωσης και της ορατότητας μπορούν να προσφέρουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τη διαφορετικότητα των απόψεων και τη δημιουργικότητα στο πλαίσιο αυτού του νέου φαινομένου των μέσων. Οι ομοιότητες του eDiscussion με τις αντιλήψεις του Habermas εμπεριέχουν έναν μεγάλο αριθμό παράλληλων γραμμών έκφρασης και ορατότητας με τις διορθωτικές γραμμές δύναμης αμφοτέρων του πλαισίου των συντονιστών και του συνεχούς ελέγχου της ατζέντας και των οργανικών ορίων, τα οποία θέτουν οι συμμετέχοντες έξω από τον κατασκευασμένο κοινωνικό χώρο και μέσο καθ’ εαυτό. Οι γραμμές της διόρθωσης, λοιπόν, που κάνουν παράλληλες τις διαλογικές γραμμές έκφρασης και της γραμμές της ορατότητας, οι οποίες αφενός συνθέτουν έννοιες, αφετέρου οδηγούν σε επίτευξη συμφωνίας, ενδεχομένως, εξηγούν καλύτερα το ψηφιακό, αποκεντρωμένο και δημοκρατικό πολιτικό φαινόμενο.


G8TV


Το δεύτερο εγχείρημα με το οποίο θα ασχοληθούμε είναι το G8TV, ένα είδος διαδικτυακού «ειδησεογραφικού περιοδικού», το οποίο καταλογογραφούσε κινήσεις αντίστασης και διαμαρτυρίες για τη συνάντηση των G8 το καλοκαίρι του 2007 στο Heiligendamm της Γερμανίας. Εκτός του πλαισίου της διαλογικής συζήτησης και των σχετικών μοντέλων δημοκρατίας (κατά Lippman ή Habermas, δηλαδή), το G8TV φαίνεται ότι παρέχει ένα σταθερό αντιθετικό σημείο αναφοράς στη φιλελεύθερη αντίληψη της δημοκρατίας. Η Chantal Mouffe, ίσως, παρ’ όλα αυτά, αντιλαμβανόταν το G8TV ως ριζοσπαστικά σημαντικό για τη δημοκρατία: σε αντίθεση με τον ξερό συμβιβασμό, εκπέμπεται μία ανταγωνιστική και πολιτική ζέση, η οποία δεν περιορίζεται από τεχνητά όρια (δες Hardt και Negri 2002) .


Χρησιμοποιώντας τον μηχανισμό για να αντιληφθούμε το μηχανισμό του G8TV, βλέπουμε τις γραμμές έκφρασης να υποκειμενοποιούν τη δική τους διαφορετικότητα και ως εκ τούτου να παράγουν μία δημιουργική δήλωση θετικής αντίστασης. Στη γλώσσα του Deleuze, η διαδικασία της αυτο- υποκειμενοποίησης δημιουργεί μια «υπεραξία» από τις καθιερωμένες μορφές γνώσης (Deleuze, 1992). Στον πυρήνα της, η διαδικασία κατά τον Deleuze γινόταν αντιληπτή σε κάποιο επίπεδο από τους διαμαρτυρόμενους του G8TV, οι οποίοι αναγνώριζαν τη δική τους στάση τους ως το «σύμβολο της όλης διαμαρτυρίας»: «κατευθείαν στην περίφραξη». Για να αποκτήσει το δικό του στίγμα το πρόγραμμα, κάθε εκπομπή ξεκινούσε με μια πανοραμική άποψη της περιμέτρου ασφαλείας, ένα συμβολικό εμπόδιο ανάμεσα στον κόσμο (ή το πλήθος) και τους ηγέτες. Η έμφαση που αποδιδόταν στην περίφραξη συμβόλιζε όχι μόνο ότι οι G8 δεν ήταν σύννομοι και γι’ αυτό το λόγο χρειάζονταν προστασία, αλλά και τον δικό τους αποκλεισμό από τη συζήτηση (υποκειμενοποιώντας τη δική τους διαφορετικότητα), τη διακυβέρνηση και την παγκοσμιοποίηση συνολικά.

G8TV


Ενδιαφέρον, επίσης, έχει ότι ο τρόπος της εκπομπής ενισχύει περαιτέρω το εναλλακτικό και ανταγωνιστικό μήνυμα καταδεικνύοντας την ποικιλία και την ευπλαστότητα ή «τη διαμόρφωση της τεχνολογίας», η οποία ενυπάρχει δυναμικά στα νέα μέσα. Για να δηλώσουν την αισθητική αντίθεση στην κυρίαρχη τάση παρουσίασης των ειδήσεων στην τηλεόραση, αμφότεροι, παρουσιαστές και συνεντευξιαζόμενοι στο G8TV είναι ανώνυμοι. Οι παρουσιαστές των ειδήσεων αναγνωρίζονται από τη λέξη «ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΗΣ (PRESENTER)» που είναι τυπωμένη σε άσπρο χρώμα στα μαύρα μπλουζάκια τους. Κομμένα χαρτόνια πίσω τους περιγράφουν έξυπνα τα «αντικείμενα» στο στούντιο, τα οποία περιλαμβάνουν ένα «φορητό ηλεκτρονικό υπολογιστή», «καλώδια», «δημοκρατία», «μίξερ», «αντίσταση» και «μέσα». Παραγωγοί και τεχνικοί που είναι ορατοί κατά τη λήψη της εικόνας φορούν μάσκες, καθώς δουλεύουν πάνω στα διάφορα «αντικείμενα», τονίζοντας επιπλέον την αναρχική (πιθανότατα αντικοινωνική) ριζοσπαστική φύση της δικής τους παραγωγής μέσων. Καθώς αντιλαμβανόμαστε τις γραμμές των κοινωνικών σχέσεων κατά τη διαμαρτυρία, μπορεί να θεωρηθεί ότι δηλώνουν και επηρεάζουν τη χρήση της τεχνολογίας παρέχοντας μια αισθητική διαφορετικότητας και ανταγωνισμού του περιεχομένου.


Σημαντικό, επίσης, είναι ότι οι απόψεις των διαμαρτυρόμενων παρουσιάζονται ως ομοιόμορφες και στοιχειοθετούνται από «επιχειρήματα» που επαναλαμβάνονται συχνά. Η πιο συχνά επαναλαμβανόμενη κοινοτοπία ήταν η εξής: «πολλοί χαρούμενοι άνθρωποι… καταφτάνουν» για να κλείσουν δρόμους και να συμμετέχουν στον αγώνα με άλλους τρόπους – και με το να τους κυνηγούν γυμνούς στα χωράφια. Καμιά οργανική δημοκρατική αξία δεν μπορεί να βρεθεί στις ανώνυμες ενέργειες του G8TV ή στο περιεχόμενο που καλύπτει (δηλαδή, κανένας θεσμικός, αντιπροσωπευτικός και συμβιβαστικός δρόμος προς τη δημοκρατία). Κανονιστικά, πάντως, τα θέματα ουσίας, τα οποία εγείρει το G8TV είναι σημαντικά για τη δημοκρατία, όπως τα οραματίζονται αμφότεροι οι φιλελεύθεροι θεωρητικοί και οι ριζοσπαστικοί διανοούμενοι: η ελευθερία (ή το δικαίωμα) στην επικοινωνία, ανεξάρτητα από το αν αυτό μετράται σε συμφέροντα, συζητήσεις ή διαμαρτυρίες.


Αν βάλουμε μαζί την αισθητική και το περιεχόμενο, ενδεχομένως, να επιτρέπουν μια γραμμή διαφυγής υποκειμενοποιώντας το μέσο και τη διαδικασία της αφήγησης σε σχέση με τα κυρίαρχα μέσα και με τη χρήση μεταφοράς, με την υπάρχουσα διακυβέρνηση. Όπως γίνεται αντιληπτό από το περιεχόμενο, η αισθητική του μέσου, καθώς και τελείως κυριολεκτικά, το περιβάλλον, οι κοινωνικές σχέσεις μέσα από το ανακάτεμα και την αλληλεπίδραση με το τεχνολογικό μέσο G8TV παρουσιάζονταν έτσι, ώστε να παράγουν μια συγκεκριμένη ιστορική δομή ή μηχανισμό αντίστασης. Η αλληλοσυσχέτιση του φυσικού και κοινωνικού χώρου των διαμαρτυρόμενων (εκτός της κυρίαρχης ή της κατά Habermas δημόσιας σφαίρας), ο τρόπος με τον οποίο απευθύνονταν (ανώνυμα, συμμετοχικά και μέσω της διήγησης) και η χρήση της διαθέσιμης τεχνολογίας (συνεργατική διασπορά μέσω του διαδικτύου και γρήγορη παραγωγή τεχνικών «επαγγελματία καταναλωτή») παράγουν έναν θεωρητικό μηχανισμό, ο οποίος όχι μόνο αποκαλύπτει σχέσεις δύναμης, αλλά και με τη σειρά του επηρεάζεται από αυτές τις σχέσεις. Ο εξωτερικός παρατηρητής είναι σε θέση, λοιπόν, να αναγνωρίσει το προϊόν αυτής της διάρθρωσης ως μία συγκεκριμένη ιστορική δομή «εναλλακτικού ηλεκτρονικού μέσου διαμαρτυρίας». Κατανοώντας το G8TV μέσω της διάρθρωσης, μας παρέχει στοιχεία χειραφέτησης και δημιουργεί μια «πολλαπλότητα, η οποία δρα», που την συναντάμε στη, χωρίς περιορισμούς, δημοκρατική κυριαρχία του Hardt και του Negri (2002, σελ. 329).


Ίσως, λοιπόν, ότι η γραμμή αντίστασης του G8TV «διαφεύγει» ως μια ριζοσπαστική ενσάρκωση της δημοκρατίας, αν και προτάσσεται από το πλήθος – χωρίς να επιβεβαιώνει την ανατροπή συγκεκριμένων σχέσεων εξουσίας και δύναμης – αλλά σχηματίζει και ενδιαφέρεται για το αυτόνομο άτομο και, μέσω θετικών ενεργειών σχηματισμού ταυτότητας, παρέχει έναν ιστότοπο από τον οποίο μπορεί να αναπτυχθεί αντίσταση. Αυτός ο δημιουργημένος χαρακτήρας δεν πρέπει να περιγράφεται ως ατομικιστικός και άκαμπτος (Bhabha, 1994), αλλά να προσφέρει την ανταγωνιστική «πολλαπλότητα που δρα». Η ρευστή, δυναμική φύση της διάρθρωσης κατέχει σχέσεις τεχνολογίας, κοινωνικές πρακτικές και ταυτότητα σε ετερογενείς γραμμές υβριδικότητας, ενόσω επιτρέπει στο άτομο να αναδειχθεί μέσω της δημιουργικότητας στο πλαίσιο των κοινωνικών μέσων. Κοινωνικά μέσα, τα οποία αυτή τη στιγμή είναι ανώνυμα, μεμονωμένα, ανταγωνιστικά, καθώς και ψηφιακά, αποκεντρωτικά και διασπαστικά.


Wikileaks


Η τελευταία περίπτωση με την οποία θα ασχοληθούμε είναι η εμφάνιση ενός συμμετοχικού εγχειρήματος με τίτλο Wikileaks. Χρησιμοποιώντας συμμετοχικά, αποκεντρωμένα και ανώνυμα εργαλεία του Διαδικτύου, το Wikileaks προσπαθεί να δημιουργήσει μία αποθήκη γνώσεων από έγγραφα που διαρρέουν ανώνυμα για να αποκαλύψει την ανήθικη συμπεριφορά των κυβερνήσεων και των επιχειρήσεων. Η δομή του Wikileaks περιλαμβάνει «αυτούς που αποκαλύπτουν την αλήθεια», τους συντάκτες, τους αναλυτές και τους επισκέπτες. Αυτοί που αποκαλύπτουν την αλήθεια (όπως ελπίζουμε) συνεισφέρουν ιστορίες που αξίζει να ειπωθούν μέσω της ανώνυμης δημοσίευσης κυβερνητικών και εταιρικών εγγράφων που πιο πριν δεν έφταναν στο φως της δημοσιότητας. Το Wikileaks βρίσκεται σε αναζήτηση συμμετεχόντων με εμπειρία στην κοινότητα των υπηρεσιών πληροφοριών, της ακαδημαϊκής έρευνας και της δημοσιογραφίας για να παρέχει αναλύσεις των εγγράφων που λαμβάνει. Τέλος, ο ιστότοπος έχει κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε οι δημοσιογράφοι να έχουν πρόσβαση στο υλικό και να μπορούν να αντλήσουν από αυτό ιστορίες που θα μπορούν και να δημοσιευτούν με τον παραδοσιακό τρόπο. Οι ετερογενείς ομάδες και οι ανάγκες εντός του Wikileaks το κάνουν να φαντάζει σαν ένας ιδανικός χώρος για την περιγραφή των σχέσεων από το μηχανισμό. Για παράδειγμα, σαν ένας «συγκεκριμένος ιστορικός σχηματισμός», ο οποίος παράγει δομές γνώσης και δύναμης, το Wikileaks θα μπορούσε εύκολα να νικήσει την «αγορά πληροφοριών» με τον ίδιο τρόπο που το νέο μέσο Wikipedia το έχει επιτύχει για τις πληροφορίες γνώσεως.


Η μελέτη του Wikileaks περιπλέκεται από δύο στοιχεία. Πρώτον, όταν διεξήχθη η έρευνα, το Wikileaks ήταν στο μέσο της ανάπτυξής του και η μορφή του φαινομένου μόλις άρχιζε να σχηματίζεται (ή να εκφράζεται, να γίνεται ορατή και να ορίζεται σύμφωνα με τον μηχανισμό του Deleuze). Δεύτερον, οι ιδρυτές του Wikileaks επιχειρούν να τρέξουν και να καθοδηγήσουν τον ιστότοπο τελείως ανώνυμα. Η παράξενη αυτή κατασκευή της διαφάνειας και της ανωνυμίας μπορεί να παρέχει μεμονωμένα δεδομένα και να αποκρύβει το ευρύτερο πλαίσιο, θέτοντας σε αμφισβήτηση τη χρησιμότητα της επιχειρούμενης ανάλυσης και του ίδιου του ιστότοπου.


Σε μια προσπάθεια να ξεπεράσουμε αυτούς τους μοναδικούς περιορισμούς, η αρχική έρευνα περιελάμβανε αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ως μία όψη της «εθνογραφίας δικτύων». Φέρνοντας σαν παράδειγμα τα τέσσερα χρόνια μελέτης των πολιτικών εκστρατειών των νέων μέσων του Howard (2006), η εισαγωγική έρευνα που παρουσιάζεται εδώ, η οποία μπορεί να περιγραφεί ως μερικώς αυτοεθνογραφική, επιχειρεί να εξετάσει τις μεθόδους του χώρου της (ψηφιακής) εθνογραφίας στους ιστότοπους, οι οποίοι έχουν επιλεγεί ως σημαντικοί από την ανάλυση της κοινωνικής δικτύωσης. Πρέπει να σημειωθεί, όπως είναι αναμενόμενο από τα συμμετοχικά μέσα, οι γραμμές που χωρίζουν το υποκείμενο από το αντικείμενο, ή τον ερευνητή και τους συμμετέχοντες στο Wikileaks (Wikileakians) έχουν εξαφανιστεί και στο πλαίσιο της θεματικής της διάρθρωσης, η δομή των σχέσεων αναπτύχθηκε με την ηλεκτρονική επαφή από το Μάιο μέχρι τον Αύγουστο του 2007.


Η κοινωνική δομή (που μπορεί να εξακριβωθεί), όπως χαρτογραφείται μέσω e-mail υπαινίσσεται την ύπαρξη οργανικών μονάδων εθελοντών, οι οποίοι εργάζονται για το πρόγραμμα αρμονικά, αλλά χωρίς να έχουν γνώση του όλου, όπως ακριβώς και η χωρισμένη σε τμήματα πρόοδος (αναφορικά με ζητήματα τεχνολογίας, ή το ανέβασμα νέων εγγράφων) ήταν ελλιπώς και τυχαία διαθέσιμη σε άλλους επιλεγμένους χρήστες. Θα μπορούσε κάποιος να εξάγει το συμπέρασμα ότι η διαμόρφωση της χρήσης της τεχνολογίας και των κοινωνικών σχέσεων στο Wikileaks οδήγησε σε γραμμές δύναμης, οι οποίες δημιούργησαν την ανωνυμία και την απόσταση μεταξύ αυτών που εμπλέκονται οργανικά και κανονιστικά.


Ένα από τα κυριότερα κομβικά σημεία ανταγωνισμού που αποκαλύφθηκαν από την ανάλυση της κοινωνικής δικτύωσης είναι η συζήτηση της ιδεολογικής βάσης του Wikileaks. Μετά από μια σύντομη περίοδο φαινομενικής συμφωνίας συνεργασίας και την ανάπτυξη επαφών με τους οργανωτές του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ (World Social Forum (WSF)), διευρύνθηκε η συζήτηση μεταξύ των συμμετεχόντων στο Wikileaks, οι οποίοι αισθάνθηκαν την ανάγκη να «κρατήσουν την προοδευτική/Κομουνιστική/ Σοσιαλιστική ιδεολογική ατζέντα και ρητορική» εκτός του εν λόγω εγχειρήματος (‘jbdigriz’ in Heemsbergen, 2007c). Σύμφωνα και με την πρόσκληση του Mouffe να ταυτιστεί πάνω από όλα με τη δημοκρατία, ένα σχόλιο του ιδίου πνεύματος τόνιζε ότι «το Wikileaks είναι, όπως η ίδια η δημοκρατία, μεγαλύτερο από τις ιδιαίτερες φιλοδοξίες και την ατζέντα σας, όσο υψηλές και αν είναι» (‘james’ in Heemsbergen, 2007c). Οι ιδρυτές του φαίνεται, λοιπόν, ότι συμφωνούν με τη θεσμοποίηση του Wikileaks δηλώνοντας ότι «Ο στόχος μας είναι να επιτύχουμε ευρεία υποστήριξη (όχι μόνο ανθρώπους της διαφάνειας, δηλαδή), ώστε να καταστεί αδύνατη η καταστολή του Wikileaks στο Δυτικό κόσμο.» (‘WL’ στο Heemsbergen, 2007b).


Ένας μαθητής της Mouffe θα μπορούσε να θεωρήσει την αμέριστη υποστήριξη ως ταύτιση με τις διαδικασίες της δημοκρατίας εκτός των φιλελεύθερων θεσμών, προϋπόθεση της οποίας είναι και η δράση χειραφέτησης. Σε φαινομενική συμφωνία με τον Mouffe, αναφερόταν στο διαδίκτυο ότι η ταύτιση (αφενός του εαυτού, αφετέρου των άλλων) με το Wikileaks θα πηγάζει από μία «αναλυτική αδιαφορία» για να καταστεί εφικτό ένα «σύνολο ενεργειών – μία ελευθερία! – την οποία δεν διέθεταν πριν τα άτομα» (διάφοροι στο Heemsbergen, 2007c). Οι εν λόγω ενέργειες ελευθερίας, ενδεχομένως, να κάνουν δυνατό έναν «αγνωστικιστικό ανταγωνισμό» μιας ριζοσπαστικής, βαθιάς δημοκρατίας. Επιπλέον, μελετώντας το Wikileaks υπό το πρίσμα της διάρθρωσης, διευκολύνεται η συγκέντρωση πολλαπλών γραμμών ριζοσπαστικής έκφρασης και ορατότητας για να διακλαδωθούν, να αποκλίνουν και να ξεφύγουν σαν γραμμές μιας διαδικασίας υποκειμενοποίησης. Η διαδικασία υποκειμενοποίησης συμβαίνει, όταν τα έγγραφα εκτίθενται και αναλύονται ανοιχτά από τους ανώνυμους συμμετέχοντες. Κάποιος θα μπορούσε να θεωρήσει ότι οι γραμμές που δηλώνουν την ανωνυμία (αμφότερες κοινωνικές και τεχνικές), οι οποίες διακλαδώνονται και αλληλεπιδρούν με νέες γραμμές ορατότητας (έγγραφα και αναλύσεις), να ρυθμίζονται –και την ίδια στιγμή υποκειμενοποιούνται για να ξεφύγουν – από τη φύση τους. Με πιο απλούς όρους, ό,τι έχει κάνει η Wikipedia για την αλήθεια στο εγκυκλοπαιδικό ρεπερτόριό της μέσω της αποκεντροποίησης της δύναμης, της έκφρασης και της ορατότητας, επιχειρεί να κάνει το Wikileaks ακόμα πιο συγκεκριμένο – παρέχει μια ριζοσπαστική διαφάνεια κατά την αποκάλυψη της αλήθειας.


Αν και το Wikileaks μόλις άρχισε να αναπτύσσεται, οι παρατηρήσεις από τη γέννησή του προτάσσουν τον μηχανισμό για την κατανόηση και την εξήγηση των wiki κοινωνικών μέσων και των δημοκρατικών δυνατοτήτων τους. Μια ανέκδοτη σημείωση, η σημαία του Wikileaks «ένα τόπος για δημοσιογράφους, ανθρώπους που λένε την αλήθεια και για όλους τους υπόλοιπους∙ παγκόσμια προστασία των πηγών και της ελευθερίας του τύπου, από τώρα», είναι ενδεικτική της σχεσιακής κατανόησης της τεχνολογίας από τους συμμετέχοντες, των κοινωνικών πρακτικών και της δυναμικής της χειραφέτησης σε ό,τι πρόκειται να κάνει την εμφάνισή του. Η χρήση του «από τώρα|» αντί του πιο επίσημου «από το 2007» έγινε εν μέρει για να «αποδοθεί έμφαση στην οργανική, αναπτυσσόμενη φύση του wiki – Web 2.0» (διάφοροι στο Heemsbergen, 2007a). Οι συμμετέχοντες στο Wikileaks φαίνεται ότι κατανοούν ότι προτάσσοντας τον προσανατολισμό τους, εμφανίζουν αυτό που αλλάζει, και καθιστούν την «αποκάλυψη της αλήθειας» μια θετική επίδειξη δύναμης ή αντίστασης. Έγγραφα που έχουν διαρρεύσει και αναλυθεί ανοιχτά και ανώνυμα, ενδεχομένως, να γίνουν το θέμα πολιτικών ειδήσεων και όχι απλώς αντικείμενο.


Δεν είναι, λοιπόν, το γράψιμο της ιστορίας αυτό που κάνει τα Wikis να ξεχωρίζουν, αλλά η ικανότητα, η διαδικασία και η ροή θετικών γραμμών δύναμης, έκφρασης και διαφυγής, οι οποίες αλληλεπιδρούν με την ιστορία. Κάτι περισσότερο από μια συζήτηση, σύμφωνα με τον Habermas, που φτάνει σε μια επικοινωνιακή λογική, οι ατέλειωτες προσθήκες στο Wikileaks (και τη Wikipedia) είναι ένας αγνωστικιστικός ανταγωνισμός «από τώρα». Πιο σημαντικό από το ποιος άλλαξε τι και γιατί, είναι ότι υπάρχει αλλαγή: υπάρχει υποκειμενοποίηση των αξιώσεων της γνώσης – οι οποίες καταλύονται από τα ψηφιακά, αποκεντρωμένα και διασπαστικά χαρακτηριστικά αυτών των κοινωνικών νέων μέσων.


Εν κατακλείδι


Τέσσερις συμπερασματικές παρατηρήσεις. Πρώτον, συγκεκριμένα για την αντίσταση, η διάρθρωση επιτρέπει στη δύναμη να είναι κάτι περισσότερο από συγκεκριμένα αντικείμενα και επιβολή περιορισμών. Αν ονομάσουμε τον ιστότοπο της αντίστασης ως εαυτό, ο Foucault υποδεικνύει τη δημιουργία ταυτότητας και έκφρασης -αυτονομία- ως μια πιθανώς απελευθερωτική και δυναμική διαδικασία. Εξερευνήσαμε τρεις ιστότοπους αυτού του είδους: το eDiscussions, το G8TV και το Wikileaks, τα οποία μπορούμε να θεωρήσουμε ως ευτοπικά: οντότητες χειραφέτησης που ζουν στον ψηφιακό κόσμο. Η αντίσταση, όπως εμφανίζεται και στις τρεις περιπτώσεις ήταν ανεξάρτητη από τις καθιερωμένες δομές δύναμης, αλλά αντίθετα ταυτιζόταν με ένα αυτόνομο (υβριδικό;) εαυτό: δημιουργώντας υποκειμενοποιημένες αναλύσεις στο Wikileaks, ενισχύοντας την ιδιότητα του πολίτη μέσω των ηλεκτρονικών συζητήσεων (eDiscussions), και στην περίπτωση του G8TV, απλά, ορθώνοντας το ανάστημα μπροστά «στην περίφραξη».


Δεύτερον, αν αναλύσουμε τα νέα μέσα μέσω της διάρθρωσης, προτάσσονται ριζοσπαστικοί δημοκρατικοί «θεσμοί» ως καλύτεροι διαιτητές της θετικής δημοκρατικής δύναμης από τις παραδοσιακές αντιλήψεις των σκέψεων του Habermas ή των «αδύναμων» θεσμικών διαδικασιών. Η διάρθρωση επιτρέπει στη ριζοσπαστική πολιτική να δράσει στο πλαίσιο της «δημοκρατίας» χρησιμοποιώντας τα μέσα, τα οποία εντός ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος, παρακάμπτουν αυτούς που προσπαθούν να περιορίσουν τη συμμετοχή (Flyvberg, 1998, σελ. 236). Σε διαφορετική έκταση, όπως παρουσιάστηκε στις περιπτωσιολογικές μελέτες, τα νέα μέσα παρακάμπτουν αυτούς που περιορίζουν τη συμμετοχή όχι μόνο μέσω πρακτικών αποτελεσμάτων (όπως εμφανίζονται στην πολιτική, στις διαμαρτυρίες και τη διαφάνεια), αλλά στον πληροφοριακό χώρο της δημιουργίας γνώσης.


Τρίτον, από την οπτική της διάρθρωσης, τα νέα ή κοινωνικά μέσα, σε ορισμένες περιπτώσεις, επιτρέπουν μέσω της «ηθικής της παράβασης» (δες Richter στο Rohle, 2005 ) την δημιουργία ενός αδέσμευτου δημοκρατικού πλήθους.


Τέλος, σημειώνουμε ότι ο διάρθρωση δημιουργείται και οραματίζεται μέσω ενεργειών, σχέσεων και ορίων, παρά ουσιωδών ζητημάτων. Αυτό επιτρέπει στον ευμετάβλητο θεωρητικό χάρτη να κατανοήσει εκ νέου, όχι μόνο τη μυωπική «δημόσια σφαίρα», αλλά και τα δημόσια «σφαιρίδια» στο πλαίσιο των γραμμών του διάρθρωσης, παρά ζητήματα που έχουν κορεστεί από τη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία. (Δες Gitlin και Downey & Fenton στο Cammaerts, 2005α). Με άλλα λόγια, ο διάρθρωση σχετίζεται με την έννοια του σχηματισμού διαφορετικών δημοσίων «σφαιριδίων», τα οποία πρώτα βασίζονταν σε εκ των υστέρων κανονιστικές κρίσης ουσίας εντός του πλαισίου, εκτός ή και εναντίον του δημόσιου καλού.


Βιβλιογραφικές αναφορές


Bhabha, H. K. (1994). The location of culture. London ; New York: Routledge.
Cammaerts, B. (2005a). “Alternative Communication and Information in the Information
Age’. Paper presented at the Civitas 2005: session ‘Informazione e società nella
società dell’informazione’
Cammaerts, B., & Carpentier, N. (Eds.). (2007). Reclaiming the media : communication
rights and democratic media roles. Bristol, UK ; Chicago, IL: Intellect Books.
Deleuze, G. (1992). “What is Dispositif”. In T. J. Armstrong (Ed.), Michel Foucalt:
Philosopher (pp. 159-167). Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.
Flyvbjerg, B. (2006). Five Misunderstandings About Case Study Research. Qualitative
Freire, P. (2000). Pedagogy of the Oppressed (M. B. Ramos, Trans.): Continuum.
Hardt, M., & Negri, A. (2002). “Globalization and Democracy”. In O. Enwezor, C.
Basualdo & U. M. Bauer (Eds.), Democracy Unrealized – Platform 1 (pp. 323-
336): Hatje Cantz.
Heemsbergen, L. (2007a). Anonymous email chain with “Jay” a founder of WikiLeaks (pp. Personal Communication from August 2 2007).
Heemsbergen, L. (2007b). Anonymous email chain with “WL” the voice of the Founders of WIkiLeaks (pp. Personal Communication from June 9 2007).
Heemsbergen, L. (2007c). Anonymous email chain with participants of WikiLeaks (pp. Personal Communication from June 5 2007).
Heemsbergen, L. (2007e). Preliminary Interview Questions. [Email Interview Policy Officers]. 26 July 2008
Heemsbergen, L. (2007f). [Interview with Policy Officer 1]. 08 Aug 2008
Heemsbergen, L. (2007g). [Interview with Policy Officer 2]. 30 July 2007
Howard, P. N. (2006). New media campaigns and the managed citizen. Cambridge ; New
York: Cambridge University Press.
Rohle, T. (2005). “Power, reason, closure: critical perspectives on new media theory”. New
Media & Society, 7(3), 403-422.



Αφιέρωμα: web 2.0
Ετικέτες: , , , ,

|
2 Σχόλια »

2 σχόλια

  1. Ο/Η Η ριζοσπαστική Κοινωνική Αξία του Web 2.0 / 3.0 (the radical social value of Web 2.0/3.0 -in Greek) « OMADEON :
    May 21st, 2008 at 15:18

    […] συγκέντρωση δεδομένων και διάθεσή τους στο κοινό. Luke Heemsbergen- Από την ουτοπία στην ευτοπία μέσω του κοινων… Μέσα από την εξερεύνηση τριών διαδικτυακών […]


  2. Ο/Η Προς μία κριτική του web 2.0 « Στέφανος Ν. Παπανώτας :
    May 22nd, 2008 at 09:59

    […] συγκέντρωση δεδομένων και διάθεσή τους στο κοινό. Luke Heemsbergen- Από την ουτοπία στην ευτοπία μέσω του κοινων… Μέσα από την εξερεύνηση τριών διαδικτυακών […]


σχολίασε