→ Αφιερώματα

Διάλογοι ←

→ Δράσεις

Re-public στο

Αυτό που είναι εντυπωσιακό σχετικά με το συνεχιζόμενο κύμα των αραβικών εξεγέρσεων δεν είναι μόνο η ιστορική σπουδαιότητα και η εκπληκτική ταχύτητα της διαδοχής σε τόσες πολλές χώρες, αλλά επίσης οι διαφορετικοί και σύνθετοι τρόποι με τους οποίους τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Επικοινωνίας έχουν άρρηκτα εγχυθεί μέσα τους. Πράγματι, ορισμένα απ’αυτά υπήρξαν τόσο τολμηρά ώστε να τα ονομάσουν “Επαναστάσεις του Twitter” ή “Επαναστάσεις του Facebook”, σε αναγνώριση του εξέχοντος ρόλου που έπαιξαν τα νέα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης είτε στον συντονισμό των μαζικών διαμαρτυριών, τη μετάδοση εικόνων σε πραγματικό χρόνο και την επικαιροποιημένη ενημέρωση ή στις διαδικασίες μετάδοσης τους στην αραβική περιοχή. Αυτό, ωστόσο, δεν αποδίδει αρκετά καλά τις εμπλεκόμενες πολιτικές και μιντιακές πολυπλοκότητες ή την αμοιβαία αλληλεπίδρασή τους μέσα στο χρόνο. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους τα συστήματα των ΜΜΕ και τα δίκτυα επικοινωνίας επέδρασαν σε αυτά τα αξιοσημείωτα ιστορικά γεγονότα, τα διευκόλυναν και τα μετέδωσαν σε όλο τον κόσμο, πρέπει να διευρύνουμε το πλαίσιο αναφοράς μας πέρα από τα ίδια τα γεγονότα των εξεγέρσεων και να δούμε τους ποικίλους, περίπλοκους και αλληλοδιεισδυτικούς τρόπους με τους οποίους το σημερινό περιβάλλον των ΜΜΕ όχι μόνο επέδρασε σ’ αυτά αλλά χρησιμοποιήθηκε για να τα ενεργοποιήσει, διεισδύοντας στην αναπτυσσόμενη τροχιά τους και στις ισχυρές αντανακλάσεις τους στον κόσμο. Εδώ σημειώνουμε δέκα διαφορετικές μορφές εγγραφής στα ΜΜΕ και στις επικοινωνίες, που η καθεμιά από αυτές απαιτεί περαιτέρω έρευνα και ακαδημαϊκή προσοχή κατά τους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια.


1. Αρχικά, πρέπει να ερευνήσουμε πώς τα κρατικά αραβικά ΜΜΕ εξυπηρέτησαν τη νομιμοποίηση των πολιτικών καθεστώτων τους και πώς, επίσης, περιθωριακά ειδησεογραφικά ΜΜΕ δεν έπαιξαν τόσο καίριο ρόλο με τις αναφορές τους. Αυτό περιλάμβάνει την εντυπωσιακά εμφανή σιωπή των δυτικών ΜΜΕ απέναντι στην καθημερινή καταπίεση της πολιτικής διαφωνίας, τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τις προγενέστερες αναδυόμενες διαμαρτυρίες, τη στιγμή που αναφέρονταν, χωρίς να ασκούν κριτική, στις πρωτοβουλίες των δικών τους κυβερνήσεων σε σχέση με το εμπόριο και τα όπλα και τις συμφιλιωτικές διπλωματικές σχέσεις που στήριζαν αυτά τα καθεστώτα στην εξουσία. Εάν τα δυτικά ΜΜΕ είχαν ασκήσει έναν πιο ανεξάρτητο και ενεργά κριτικά ρόλο, είναι σαφές ότι οι αραβικές εξεγέρσεις του 2011, μολονότι θα προκαλούσαν έκπληξη και πάλι για την ταχύτητα και το εύρος τους, το ερώτημα είναι αν θα μπορούσαν να είχαν γίνει καλύτερα αντιληπτές, αφού θα είχε προηγηθεί η εξιστόρηση της αυξανόμενης πολιτική απογοήτευσης και απελπισίας.


2. Μολονότι τα δυτικά ειδησεογραφικά ΜΜΕ δεν έπαιξαν έναν εκδημοκρατιστικό ρόλο στην πολιτική προπαρασκευαστική περίοδο που οδήγησε στις εξεγέρσεις του 2011, ο παγκοσμιοποιημένος πολιτισμός του καταναλωτισμού και της κανονιστικής αντίληψης των δυτικών δημοκρατιών έχει δημιουργήσει ένα σιωπηρό σκηνικό για τα εν λόγω γεγονότα. Οι νέοι που συνδέθηκαν στα δυτικά μέσα ενημέρωσης και βυθίστηκαν στις ευρύτερες πολιτισμικές ροές που ομαλοποιούν τις δημοκρατικές πρακτικές και τα πολιτικά δικαιώματα καθώς και την επιδεικτική κατανάλωση, έγιναν ένα καθιερωμένο επικοινωνιακό φόντο σε ένα μεγάλο μέρος του αραβικού κόσμου παρά τις εντάσεις και τις αντιφάσεις που συνεπάγουν τις «ταλανιζόμενες» θρησκευτικές αρχές και πατριαρχικές δομές της κυριαρχίας.


3. Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα, την «Social Media in the Arab World» (Ghannam 2011), που δημοσιεύτηκε την επομένη των εξεγέρσεων στην Τυνησία και την Αίγυπτο, «ο αραβικός κόσμος βίωσε την άνοδο των ανεξάρτητων δραστήριων κοινωνικά μέσων μαζικής ενημέρωσης και τη σταθερά αυξανόμενη συμμετοχή των πολιτών στο Διαδίκτυο που αναμένεται να προσελκύσει 100 εκατομμύρια Άραβες χρήστες μέχρι το 2015». Και καταλήγει: «Αυτά τα κοινωνικά δίκτυα ενημερώνουν, κινητοποιούν, ψυχαγωγούν, δημιουργούν κοινότητες, αυξάνουν τη διαφάνεια και επιδιώκουν να καταστήσουν τις κυβερνήσεις υπόλογες» ( Ghannam 2011: 4). Αυτά τα νέα εργαλεία κοινωνικότητας και συντροφικότητας αποδεικνύονται λοιπόν «εκδημοκρατιστικά» με την έννοια ότι διευκολύνουν την πολλαπλή αλληλεπίδραση και την συναναστροφή στην καθημερινή ζωή, αλλά παρέχουν, επίσης, πιθανά πρότυπα πολιτικής συμπεριφοράς και πολιτικής δράσης.


4. Οι ισχυρισμοί για την δύναμη των νέων κοινωνικών μέσων ενημέρωσης να υποδαυλίσουν την διαμαρτυρία και την επανάσταση αποβαίνουν εις βάρος του κεντρισμού και του τεχνολογικού ντετερμινισμού στα ΜΜΕ, θεωρητικά, δείχνουν να συσκοτίζουν το έργο των προηγούμενων κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων όπως και τις συνειδητές ενέργειες ανθρώπινων όντων που επιδιώκοντας την πολιτική αλλαγή είναι έτοιμα να αντιπαρατεθούν στον κρατικό εκφοβισμό και τη βία. Κατά τον ίδιο τρόπο, όμως, ισχυρισμοί που απλώς απορρίπτουν τον σημαντικό ρόλο των νέων μέσων στην προάσπιση μη ιεραρχικών πολιτικών κινημάτων ευρείας βάσης και στον συντονισμό και τη διοχέτευση του δημογραφικού βάρους τους σε πραγματική δημοκρατική εξουσία, δεν κατανοούν την αλλαγμένη φύση του σημερινού περιβάλλοντος των ΜΜΕ και των επικοινωνιών ή πώς αυτό μπορεί τώρα να χρησιμοποιηθεί από ακτιβιστές και διαδηλωτές και να ενσταλαχτεί δημιουργικά μέσα στην πολιτική μάχη. Τα νέα social media μοιάζουν να επιχειρούν, συχνά μαζί με τα κυρίαρχα ΜΜΕ, να δρουν ως φύλακες των ελεγχόμενων, από το κράτος, εθνικών ΜΜΕ, ειδοποιώντας τα διεθνή ειδησεογραφικά ΜΜΕ για γεγονότα αυξανόμενης αντιπαράθεσης και διαφωνίας και παρέχοντας ακατέργαστες εικόνες από τα γεγονότα για ευρύτερη διάδοση. Με τη σειρά τους, τα διεθνή ειδησεογραφικά ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένου του Al-Jazeera, διανέμουν πλήθος ενοχλητικών σκηνών και αναφορών για τις εξεγέρσεις, στις οποίες υπάρχει εύκολη πρόσβαση μέσω του You Tube της Google. Οι κυρίαρχες εφημερίδες και ραδιοφωνικοί σταθμοί ενσωματώνουν όλο και περισσότερο στις ηλεκτρονικές μορφές τους απευθείας συνδέσεις με τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενεργώντας αποτελεσματικά ως πύλη στις επικαιροποιημένες ροές επικοινωνίας και στην συνεχή ροή απευθείας εικόνων από τις ίδιες τις διαμαρτυρίες. Αυτό το κινούμενο σύμπλεγμα αλληλοδιεισδυτικών ροών επικοινωνίας και η πολιτική αποτελεσματικότητά τους σε σχέση με τις διάφορες εξεγέρσεις, απαιτεί προσεκτική τεκμηρίωση και συγκριτική ανάλυση τους κατά τους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια.


5. Τα τελευταία χρόνια, δεν είναι μόνο οι ακτιβιστές που ασχολούνται όλο και περισσότερο με τα ΜΜΕ, αναπτύσσοντας νέα social media για να οργανώνουν και να συντονίζουν διαδηλώσεις και να διανέμουν πληροφορίες τακτικής κ.ο.κ., αλλά και τα αυταρχικά καθεστώτα. Οι αραβικές εξεγέρσεις παρήγαγαν πολλές περιπτώσεις καθεστώτων που προσπάθησαν να λογοκρίνουν και να περιορίσουν τη ροή των εικόνων και της πληροφόρησης βάζοντας «φραγή» στο Ίντερνετ, εποπτεύοντας τις τηλεπικοινωνίες και παρεμποδίζοντας τη δουλειά ξένων δημοσιογράφων μέσω προσωπικού εκφοβισμού, στοχεύοντας σε συγκεκριμένα ξένα ειδησεογραφικά γραφεία ή απλώς αρνούμενα να χορηγούν σε δημοσιογράφους άδειες και πρόσβαση στη χώρα. Όπως δείχνει ο Evgheny Morozov (2011) στο βιβλίο του The Net Delusion, το Ίντερνετ δεν αποτελεί προνόμιο όσων έχουν δημοκρατικές τάσεις. Εδώ και κάποιο διάστημα, τα καταπιεστικά καθεστώτα σε όλο τον κόσμο αναπτύσσουν ψηφιακή λογοκρισία και εποπτικές δυνατότητες και συμμετέχουν σε επιθέσεις στον κυβερνοχώρο και στη στόχευση ακτιβιστών και διαφωνούντων στα μέσα. Είναι περιττό να πούμε πως τα ελεγχόμενα από το κράτος ΜΜΕ, ανεξάρτητα αν πρόκειται για Τύπο, τηλεόραση ή ραδιόφωνο, εξυπηρετούν πλήρως προπαγανδιστικούς στόχους όταν τα καταπιεστικά καθεστώτα αμφισβητούνται. Ωστόσο, τα κατασταλτικά καθεστώτα δεν έχουν στα χέρια τους όλα τα χαρτιά της τεχνολογίας και όλο και περισσότερο οι ακτιβιστές που ασχολούνται με τα ΜΜΕ αλλάζουν και μοιράζονται τα δικά τους, για να βοηθήσουν εκείνους τους διαμαρτυρόμενους που επιχείρησαν να παρακάμψουν τους ελέγχους και να αποκτήσουν επικοινωνιακή πρωτοβουλία (αμέτρητα παραδείγματα της κατάστασης αυτής παρατηρήθηκαν στις εξεγέρσεις).


6. Υπάρχει μια δικαιολογημένη επιφυλακτικότητα από πολλούς μελετητές των ΜΜΕ σε ό,τι αφορά τις αιτίες της μεταδοτικότητας των μέσων, εξαιτίας της τάσης τους να θεωρούν τη συλλογική αντίσταση αποπολιτική και παθολογική. Η διάδοση των εξεγέρσεων από τη μια αραβική χώρα στην άλλη σε ρυθμούς που κόβουν την ανάσα, δείχνει παρόλα αυτά τους εμφανείς τρόπους που η σύγχρονη επικοινωνία της διαφωνίας μπορεί να βοηθήσει στην ενθάρρυνση των άλλων, να παράσχει πρότυπα δράσης και συνεπώς να απελευθερώσει δεσμευμένες πολιτικές δυνάμεις αλλαγής.


7. Τα Μ.Μ.Ε. εισάγουν το πλαίσιο των πολιτικών εξεγέρσεων και των μαζικών διαμαρτυριών σε σχέση με το πώς ορίζονται και σχεδιάζονται στη διεθνή σκηνή, ειδικά καθώς οι μαζικές διαδηλώσεις αποσταθεροποιούν τα εν λόγω καθεστώτα. Ενώ αρχικά οι δυτικές κυβερνήσεις φάνηκαν να αιφνιδιάζονται από την έκπληξη και την ταχύτητα των αραβικών εξεγέρσεων και να υπεκφεύγουν σε ό,τι αφορά τις πιθανές αιτίες τους, τη δημογραφική σύνθεση και τη νομιμότητά τους (ειδικά σε ό,τι αφορά την κυριότερη σύμμαχό τους στη Μέση Ανατολή, την Αίγυπτο), τα ειδησεογραφικά ΜΜΕ στο Ηνωμένο Βασίλειο, από την άλλη, φάνηκαν να αναγνωρίζουν από πολύ αρχή τους στόχους, την έννοια και τις αιτίες της δυσαρέσκειας εκείνων που διαμαρτύρονταν. Με άλλα λόγια, τα δυτικά ειδησεογραφικά ΜΜΕ βοήθησαν στη νομιμοποίησή τους πριν από τις πολιτικές δηλώσεις των ελίτ. Μέρος της εξήγησης γι’ αυτή την πιο ανεξάρτητη και συμπαθούσα απεικόνιση των ΜΜΕ μπορεί να οφείλεται στην παγκόσμιο περιβάλλον των ειδήσεων σήμερα.
Αυτό έχει να κάνει σήμερα και με τη διασταύρωση διαφορετικών ροών επικοινωνίας απ’ όλο τον κόσμο και την επιρροή δορυφορικών καναλιών 24/7 όπως CNN, BBC World και Al-Jazeera (το τελευταίο διέρυνε το μερίδιο αγοράς του κατά τη διάρκεια των γεγονότων). Εντοπίζεται επίσης σ’ αυτές τις κοντινές και ιδιωτικές σκηνές και μαρτυρίες που συγκέντρωσαν κάποιοι ανταποκριτές «ενσωματωμένοι» στο πλήθος, καταθέτοντας την θέση τους και πιθανώς νιώθοντας τις συλλογικές ελπίδες και την ευαισθησία τους απέναντι σε ένα απελπιστικό πολιτικό καθεστώς. Οι ακτιβιστές και οι διαδηλωτές έχουν επίσης ανάγκη αναγνώρισης από τα διεθνή ΜΜΕ. Η επιτελεστική και δραματουργική φύση των διαμαρτυριών υποστηριζόταν συχνά από την πολιτική ανάγκη για ευρύτερη αναγνώριση, νομιμότητα και υποστήριξη.


8. Ακριβώς όπως τα κατασταλτικά καθεστώτα που αντιμετωπίζουν πολιτική αντιπαράθεση και διαφωνία εντός των συνόρων τους σφίγγουν τον κλοιό στα ΜΜΕ και εντείνουν τις προσπάθειές τους να ασκούν λογοκρισία, να εποπτεύουν, να εξαπατούν και να στοχοποιούν τους αντιπάλους τους, τόσο και άλλα κατασταλτικά καθεστώτα σε άλλα μέρη του κόσμου τείνουν να κάνουν το ίδιο όταν αντιμετωπίζουν την ενδεχομένως τοξική ενστάλαξη των εικόνων που μεταδίδονται και τις ιδέες για αντίσταση που έρχονται από μακριά. Τόσο η Κίνα όσο και το Ιράν, για παράδειγμα, επεδίωξαν να ελέγχουν το κύμα των εικόνων και των πληροφοριών για τις αραβικές εξεγέρσεις που διακινούνταν από τα παγκόσμια ειδησεογραφικά δίκτυα και το Ίντερνετ. Οι επιπτώσεις που απορρέουν από τις αραβικές εξεγέρσεις υπογραμμίζουν ακόμη περισσότερο την παγκόσμια εντατικοποίηση των επικοινωνιών στη σημερινή πολιτική γεωγραφία, καθώς οι επιδράσεις τους μεταφέρονται προς τα έξω ως ισχυρά κύματα, στα κατασταλτικά καθεστώτα και στις δημοκρατίες με κεκτημένα συμφέροντα ανά τον κόσμο.


9. Τα ΜΜΕ μπορούν μερικές φορές να διαδραματίζουν έναν αναγκαίο και ενδεχομένως ισχυρό ρόλο στην ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας κοινής γνώμης για κατασταλτικές και ίσως καταδικαστέες πράξεις απανθρωπιάς, όπως εκείνες που ακολούθησαν τις μαζικές εξεγέρσεις, και μπορούν να αποτελέσουν επιπλέον ένα δημόσιο βήμα διαβούλευσης για τα ηθικά διλήμματα και τις πρακτικές δυσκολίες που ενέχονται στις ανθρωπιστικές στρατικοποιημένες επεμβάσεις. Σε ιδανικές συνθήκες αυτά τα ίδια ΜΜΕ θα μπορούσαν να παίξουν έναν πιο επιμορφωτικό ρόλο ενημερώνοντας το κοινό σε όλο τον κόσμο για το υπάρχον πλαίσιο του Responsibility to Protect (R2P) (Ευθύνη Προστασίας) και πώς αυτό υποχρεώνει τις παγκόσμιες κυβερνήσεις να παρεμβαίνουν για την προστασία ανθρώπινων ζωών όταν είναι προφανές ότι κυρίαρχα κράτη δεν μπορούν να το κάνουν ή ακόμη χειρότερα όταν έχουν εσκεμμένα στο στόχαστρο τους πολίτες τους.


10. Τέλος, ο ρόλος των ΜΜΕ και των επικοινωνιών στη διατήρηση της εκδημοκρατιστικής δυναμικής των πολιτικών κινημάτων για αλλαγή, στη φάση μετά από τις εξεγέρσεις, θα εξακολουθήσει να έχει βαθιά σημασία για την ανασυγκρότηση της κοινωνίας των πολιτών και τον ρυθμό της δημοκρατικής προόδου. Σε χώρες όπως η Τυνησία και η Αίγυπτος, θα απαιτηθεί αναθεώρηση των συστημάτων ρύθμισης των ΜΜΕ και της θεσμικής διακυβέρνησης, καθώς και αλλαγές σε επαγγελματικές πρακτικές και πολιτιστικές απόψεις από την πλευρά των εργαζόμενων στα ΜΜΕ και των οργανώσεων που είχαν συνδεθεί στενά με τα προηγούμενα καθεστώτα. Επίσης θα χρειαστούν νέες οργανώσεις και μορφές ΜΜΕ που θα μπορούν να εκφράσουν καλύτερα τις καθιερωμένες και αναδυόμενες ομάδες πολιτικών, κοινωνικών και θρησκευτικών συμφερόντων που έχουν αρχίσει να ανταγωνίζονται για να κατευθύνουν τις μεταρρυθμιστικές διαδικασίες και την ανασυγκρότηση της κοινωνίας των πολιτών. Μπορούν να διαδραματίσουν έναν καίριο ρόλο στην διατήρηση, την έκφραση και την καθοδήγηση της πολιτικό ορμής και στην συγκρότηση μιας δημόσιας σφαίρας (ή σφαιρών) ευρύτερης διαβούλευσης. Σαν λογική συνέχεια, τα ΜΜΕ και οι επικοινωνίες θα αποτελέσουν ουσιαστικό μέρος των συνεχιζόμενων πολιτικών αγώνων για την αλλαγή των καθεστώτων και τον εκδημοκρατισμό του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών σε όλη τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, όπως ακριβώς έκαναν κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων.


Εν καιρώ, μια πιο διεξοδική μελέτη και συγκριτική ανάλυση των αραβικών εξεγέρσεων θα πρέπει αναγκαστικά να ασχοληθεί με το πώς τα συστήματα των ΜΜΕ και των δικτύων επικοινωνίας ενεπλάκησαν με περίπλοκο τρόπο σε διαφορετικές συνεχιζόμενες τροχιές. Είναι όμως σαφές, ακόμη κι από αυτή την πολύ προκαταρκτική εξέταση που κάναμε, ότι τα συστήματα των ΜΜΕ και τα δίκτυα επικοινωνίας διαδραματίζουν έναν ουσιώδη και πολυδιάστατο ρόλο στην οικοδόμηση και την κινητοποίηση της υποστήριξης καθώς και στον συντονισμό των διαμαρτυριών εντός διάφορων αραβικών κοινωνιών, διεθνοποιώντας τις σε όλη τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και τον ευρύτερο κόσμο. Αυτό πλέον επιβάλλει ακαδημαϊκή προσοχή και διεξοδική ανάλυση.


Ο Simon Cottle συνέταξε, μαζί με τη Libby Lester, το Transnational Protests and the Media, που εκδόθηκε πρόσφατα από τον Peter Lang. Στην ανωτέρω μελέτη συνοψίζονται επιχειρήματα που αναπτύσσονται στο υπό έκδοση άρθρο στο Journalism: Theory, Practice and Criticism.

Αφιέρωμα: δικτυωμένες εξεγέρσεις
Ετικέτες: facebook , Simon Cottle , twitter , αραβικές εξεγέρσεις , αραβική άνοιξη , νέα μέσα

σχολίασε