→ Αφιερώματα

όλα τα αφιερώματα

Διάλογοι ←

όλοι οι διάλογοι

→ Δράσεις

όλες οι δράσεις

Re-public στο

Ollivier Dyens – Η απάνθρωπη κατάσταση

Εξαφανιζόμαστε. Οι κόσμοι που ζωγραφίζονται μπροστά μας σήμερα είναι τόσο εκπληκτικοί, τόσο ιδιόμορφοι, τόσο καταπληκτικοί που η ίδια η δομή αυτού που είμαστε τίθεται σε αμφισβήτηση. Διάστικτες από τεχνολογίες, από άπειρα επίπεδα του πραγματικού, από μη ανθρώπινες, υπέροχες αναγνώσεις για το σύμπαν, αυτές οι νέες σφαίρες του πραγματικού μας υποχρεώνουν να σκεφτούμε τι είναι το ανθρώπινο ον.

---


Η σκέψη αυτή είναι η πιο θεμελιώδης πρόκληση της εποχής μας- η ανατροπή του ζωντανού, του έξυπνου και του συνειδητού βρίσκεται στην καρδιά των ερωτημάτων, των συζητήσεων και των βιαιοτήτων που συγκλονίζουν τον σύγχρονο κόσμο. Πολύ πριν από τις πολιτικές, κοινωνιολογικές ή οικονομικές αναταραχές, πολύ πριν από τις μάχες και τις τριβές ανάμεσα σε ηπείρους και πολιτισμούς, πολύ πριν από τις διαβρώσεις μεταξύ των θρησκειών και του υπερμοντερνισμού, υπάρχει ο ορισμός του ατόμου. Πώς να είσαι, πώς να περιγράφεσαι, πώς να λες ότι είσαι ανθρώπινο ον σήμερα απέναντι στην άπειρη διαστρωμάτωση του πραγματικού; Απέναντι στην αναθεώρηση της νοημοσύνης, της συνείδησης και της μοναδικότητας του όντος; Απέναντι στις μηχανές που πάλλουν κυριολεκτικά μέσα μας;


Κάθε μέρα στη Δύση, και σύντομα σε ολόκληρο τον κόσμο, ανθρώπινα όντα γεννώνται, επιζούν, μεγαλώνουν και πεθαίνουν χάρη στις μηχανές, δίπλα στις μηχανές, μέσα και από τις μηχανές. Οι μηχανές, σήμερα, δίνουν ζωή και πνοή στον κόσμο μας. Πρώτες οι μηχανές βλέπουν τα παιδιά (στο υπερηχογράφημα), τα φροντίζουν (ενδοκολπικά), τα προσέχουν. Πρώτες αυτές κλωσούν τα παιδιά μας, τα αγγίζουν, τα βλέπουν. Αυτές τα προστατεύουν, τα βοηθούν και τα καθησυχάζουν. Αυτές τρέφουν τον κόσμο της φαντασίας τους, αναπτύσσουν τον οπτικό φλοιό τους. Με αυτές αναπτύσσονται πραγματικές ερωτικές σχέσεις. Οι μηχανές φέρνουν, στην κυριολεξία, τα παιδιά στον κόσμο μας. Και με αυτή την πράξη, επιτρέπουν την ανάδυση ενός νέου οικοσυστήματος, ενός νέου είδους: εδώ και λίγο λιγότερο από έναν αιώνα, χρωστάμε όλο και περισσότερο τις ζωές μας, τις θεραπείες μας, τις αγωνίες μας, τις ευτυχίες και τις απελπισίες μας στις μηχανές που μας προσέχουν.


Ο άντρας, η γυναίκα, το παιδί αυτής της εποχής δεν είναι ανθρώπινα όντα, παρά μέσα από τη σχέση τους με τις μηχανές.


Να είναι, άραγε, αυτή η επανάσταση, η μεταμόρφωση, η παραδειγματική αναταραχή για τις οποίες μιλάμε τόσο πολύ, που μας απασχολούν τόσο πολύ; Δεν ζούμε σ’ έναν κόσμο που ελέγχεται από τις μηχανές, αλλά σε ένα σύμπαν που γεννάται από αυτές, σε έναν πολιτισμό που δημιουργείται όλο και περισσότερο κατ’ εικόνα τους, σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Είμαστε βυθισμένοι σε έναν κόσμο που βρίσκεται σε πλήρη μετάλλαξη, που η σάρκα, η ουσία, το νόημά του γίνονται απάνθρωπα (με την κύρια έννοια της λέξης- ‘που του λείπει η ανθρωπιά, που μοιάζει να μην ανήκει στη φύση ή στην ανθρώπινη κατάσταση’). Αλλά, προσοχή, δεν χρησιμοποιώ αυτό τον όρο αρνητικά. Η απάνθρωπη κατάσταση που έχουμε σήμερα είναι αυτή του άντρα, της γυναίκας και του παιδιού, που πρέπει να επαναπροσδιοριστούν, να αποδεχτούν ότι η κατάστασή τους, η ύπαρξή τους, η ουσία τους δεν είναι δυνατή παρά μέσα από τη συνύπαρξη του δίποδου θηλαστικού, που είναι, με τα εργαλεία, τις μηχανές και τις τεχνολογίες που τους περιτριγυρίζουν. Είναι αυτή του άντρα, της γυναίκας και του παιδιού που αντιλαμβάνονται ξαφνικά, μέσω της επιστήμης και της έρευνας, τις στρώσεις από τις πραγματικότητες που αναδύονται μέσα από την κοιλιά των μηχανών. Μέσα από την αδυναμία να ορίσουν σαφώς ένα άτομο, να οριοθετήσουν την αρχή που το διέπει, να εντοπίσουν την οντολογία του- ότι δεν είναι έξυπνοι και συνειδητοί παρά εξαιτίας και χάρη στα εργαλεία, ότι χωρίς αυτά δεν θα ήταν παρά εξελιγμένα θηλαστικά, ότι η επανάσταση του homo sapiens δεν έχει να κάνει με το μυαλό του (μετά βίας πιο μεγάλο, κατά 6%, από εκείνο των προγόνων του homo habilis και homo erectus, και μικρότερο από εκείνο του neanderthal ξάδερφού του),[1] αλλά με το ότι το μυαλό του είναι μπλεγμένο στα εργαλεία και τις τεχνολογίες.


Ασφαλώς, τα ζωντανά πλάσματα υπάρχουν, αρχικά, σ’ αυτό που ο Γάλλος βιολόγος Francois Jacob ονομάζει βιολογική πραγματικότητα. Από τότε, όμως, που ο άνθρωπος ανακάλυψε το εργαλείο και κυρίως, εδώ και λίγο παραπάνω από έναν αιώνα, το ανθρώπινο ον ζει, επίσης, σε μια τεχνολογική πραγματικότητα. Αυτή η πραγματικότητα θέτει βαθύτατα σε αμφισβήτηση τις οικουμενικές αξίες που αποτελούν τη βάση της αντίληψής μας για το πραγματικό, το συνειδητό και το έξυπνο. Μέσα από αυτή την αμφισβήτηση, γεννώνται αμέτρητα ερωτήματα για το ζωντανό.


Σήμερα, στην αρχή της νέας χιλιετίας, σ’ αυτή την εποχή που γεννήθηκε τη μέρα που ο πολιτισμός κατελήφθη απ’ τις μηχανές (αν μάθαμε κάτι από το έτος 2000, είναι ότι δεν ελέγχουμε πλέον τον κόσμο που μας περιβάλλει. Στις 31 Δεκεμβρίου 1999, ολόκληρη η ανθρωπότητα περίμενε, με κομμένη την ανάσα, την ετυμηγορία των μηχανών),[2] εισερχόμαστε σε έναν πολιτισμό που, όλο και περισσότερο, κλίνει προς αυτές τις μηχανές, έναν πολιτισμό που χτίζεται και επεκτείνεται στα μέτρα τους, έναν πολιτισμό για τον οποίον ο άνθρωπος δεν είναι εχθρός ούτε παράσιτο ούτε ξένος, αλλά απλώς ένα φάντασμα, όλο και λιγότερο ορατό, όλο και λιγότερο παρόν. Ή τουλάχιστον ο άνθρωπος όπως τον ορίζουμε, τον φανταζόμαστε και τον απεικονίζουμε. Γιατί αυτό είναι το κλειδί της αξιοπερίεργης κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε σήμερα: Για να ανακτήσουμε ξανά το σύμπαν, πρέπει να ξανασκεφτούμε την ανθρώπινη υπόσταση, το είναι του ανθρώπινου όντος, την ουσία αυτού του δίποδου θηλαστικού, του ικανού για εμπάθεια, για σκέψη, για ψέματα και για γενναιοδωρία.


Ο κόσμος μας σήμερα είναι ένας κόσμος που γεννά νέες μορφές, νέες δυναμικές, νέα σώματα. Διεισδύουμε σε έναν κόσμο που απαντά σε νέες εξελικτικές εντάσεις: αυτές της πληροφορίας, των μηχανών και της τεχνολογίας. Είμαστε βυθισμένοι σε ένα σύστημα που, μέσα από τον πλούτο της πληροφορίας, μέσα από τη σφοδρότητα της μετάδοσης, μέσα από τον πολλαπλασιασμό των διαύλων διάδοσης, επιτρέπει την εμφάνιση αμέτρητων νέων μορφολογιών.


Αυτό που ο Marc Augé αποκάλεσε υπερμοντερνισμό αποτελεί καλό παράδειγμα. Τι είναι ο υπερμοντερνισμός; Είναι η αναζήτηση του νοήματος έναντι της υπερβολής- της συμβαντολογικής αλλά και χρονικής υπερβολής. Υπερμοντερνισμός είναι εκείνοι οι χώροι, όλο και περισσότεροι, που δεν ανταποκρίνονται στις ανθρώπινες, ιστορικές ανάγκες αλλά στις τεχνολογικές ανάγκες: αεροδρόμια, εμπορικά κέντρα, αυτοκινητόδρομοι, σιδηροδρομικοί σταθμοί, όλοι εκείνοι οι χώροι στους οποίους χανόμαστε, όχι επειδή είναι κακά κατασκευασμένοι ή σχεδιασμένοι, αλλά απλώς επειδή υπάρχουν για να ανταποκριθούν σε ανάγκες που μας ξεπερνούν. Μαζικές μετακινήσεις, στόλοι αεροπλάνων, τρένων, οχημάτων, μετακινήσεις προϊόντων, εποχιακές μεταφορές- δυναμικές που το ανθρώπινο ον δεν μπορεί να καταλάβει την κλίμακά τους (1.200 πτήσεις καθημερινά, 415.000 ετησίως, μόνο στο Χίθροου, για παράδειγμα), που δεν υπάρχουν για να τον εξυπηρετήσουν αλλά για να ανταποκριθούν σε νέες τεχνολογικές ανάγκες.


Τα πλαστικοποιημένα, μηχανοποιημένα σώματα αποτελούν επίσης καλό παράδειγμα. Προς τι αυτό το κύμα των ριζικών μεταμορφώσεων του σώματος (είναι επίδραση της μόδας, ασφαλώς, αλλά αυτό δεν αρκεί ως εξήγηση). Προς τι αυτές οι αισθητικές χειρουργικές, η λήψη αναβολικών, οι βίαιες και συχνά ακραίες ασκήσεις, με τις οποίες τα σώματα τεντώνονται, απομακρύνονται από την ανθρώπινη μορφή τους (τεράστιες εμφυτεύσεις στήθους, εξωφρενικά αθλητικά επιτεύγματα,[3] σώματα με αφύσικη μυϊκή μάζα, τρυπήματα στο στόμα, στα γεννητικά όργανα, κάτω απ’ το δέρμα, αφαιρέσεις υγιών οργάνων κλπ) αν όχι για να ανταποκριθούν σε ένα απάνθρωπο περιβάλλον, όπου η νομιμότητα του οργανικού τίθεται συνέχεια υπό αμφισβήτηση; Δεν είναι μια αντίδραση σ’ αυτές τις ανατροπές; Προς τι όλες αυτές οι μεταμορφώσεις, αν δεν είναι για να σμιλεύσουν το σώμα, να βεβαιώσουν και να αναιρέσουν την παρουσία του; Τι είναι όλοι αυτοί οι πειραματισμοί, αυτές οι ψευτο-μεταμορφώσεις, αν όχι το αποτέλεσμα ενός κόσμου που εγκαταλείπει, όλο και περισσότερο, το οργανικό;


Τι να προτείνουμε, λοιπόν; Πώς να τοποθετηθούμε απέναντι σ’ αυτές τις αλλαγές; Πώς να προσεγγίσουμε το θέμα της μεταμόρφωσης της ανθρωπότητας χωρίς να πέσουμε στην παγίδα μιας πολιτικής ή άλλης πόλωσης; Πώς να εξετάσουμε τη στενή συνύπαρξη του ανθρώπου και της τεχνολογίας χωρίς να πέσουμε στη φαντασίωση της ουτοπίας ή της αποκάλυψης;


Τροποποιώντας τη σκοπιά της ανάλυσης και προσεγγίζοντας τη σχέση ανθρώπινου όντος-τεχνολογίας, όχι ξεκινώντας από ένα πολιτικό πρόγραμμα αλλά από τη σχέση και τις διαφορές ανάμεσα στις βιολογικές και τεχνολογικές πραγματικότητες. Γιατί ο άνθρωπος είναι τόσο ανήσυχος, σήμερα, απέναντι στις τεχνολογίες; Γιατί ο άνθρωπος έχει την εντύπωση ότι οι τεχνολογίες τον απειλούν οντολογικά, μεταφυσικά; Γιατί τόσες ανησυχίες τη στιγμή που η σχέση ανάμεσα στο ζωντανό ον και τις τεχνολογίες προϋπάρχει της εμφάνισης του homo sapiens[4] και η εμφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού εξαρτάται από αυτήν; Γιατί; Επειδή οι σύγχρονες τεχνολογίες δεν θέτουν μόνο σε αμφισβήτηση την αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο, αλλά και τις οικουμενικές αξίες που μας βοήθησαν, διαμέσου των χιλιετιών, να κάνουμε αυτόν τον κόσμο συγκροτημένο και να εκλογικεύσουμε την παρουσία μας σ’ αυτόν. Δεν μας αγχώνει το γεγονός ότι οι τεχνολογίες είναι παντού παρούσες, αλλά οι αναγνώσεις του κόσμου που μας υποχρεώνουν να αποδεχτούμε ( εκεί όπου ο κόσμος δεν είναι, ίσως, παρά μια σειρά από λεπτά σχοινάκια που σκιρτούν, εκεί όπου ο χρόνος και ο χώρος παραμορφώνονται από το βάρος των άστρων, εκεί όπου εξαφανίζεται κάθε έννοια αρχής, τέλους, ορίου, εκεί όπου υπάρχουν ορίζοντες πέρα από τους οποίους οι φυσικοί νόμοι καταρρίπτονται). Δεν μας ανησυχεί το γεγονός ότι οι τεχνολογίες είναι παντού παρούσες, αλλά αυτές οι αναγνώσεις του κόσμου που θέτουν, επίσης και ιδίως, σε αμφισβήτηση τη μορφή, τη δομή, την ίδια την ουσία του ζωντανού και του ανθρώπινου όντος (πώς μπορούμε να μιλάμε για άντρες και γυναίκες όταν η τεχνολογία απεικονίζει το άτομο σαν μια εφήμερη μορφή από ασταθή, κινούμενα και μολυσμένα στρώματα;) Η τεχνολογική πραγματικότητα μας κάνει να ανακαλύπτουμε ένα σύμπαν που δεν είναι παράλογο αλλά που η έννοια του δεν ανταποκρίνεται στη βιολογική αντίληψή μας. Η τεχνολογική πραγματικότητα μας δείχνει ότι το σύμπαν είναι τελείως ξένο ως προς την αντίληψη που έχουμε, ότι η πληροφορία που λαμβάνουμε από τον κόσμο που μας περιβάλλει μέσω της βιολογίας μας είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μερική, στη χειρότερη περίπτωση, μια παρωδία. Αυτή η ασυμβατότητα γεννά μια δυσφορία, μια βαθιά αγωνία: αυτό που αισθανόμαστε, βλέπουμε, αγγίζουμε, αγαπάμε, δεν είναι, φαίνεται, παρά μια κατασκευή. Αυτή τη δυσφορία ονομάζω απάνθρωπη κατάσταση.


Μολονότι αυτή η απάνθρωπη κατάσταση οδηγεί, μερικές φορές, σε τρομακτικά συμπεράσματα (το ανθρώπινο ον είναι ένας μηχανισμός, η τέχνη είναι ένας αλγόριθμος, η εκτός ορίων ανάπτυξη των τεχνολογιών μας ωθεί σε μια μοναδικότητα [singularity]), προτείνει επίσης έναν νέο τρόπο κατανόησης του κόσμου, απαλλαγμένο από βιολογικές, πολιτισμικές και πολιτικές εντάσεις και πολώσεις, που είναι, πολύ συχνά, αποβλακωτικές. Η απάνθρωπη κατάσταση μας υποχρεώνει να ξανασκεφτούμε την ανθρώπινη κατάσταση. Εάν η αντίληψη για τον άντρα και τη γυναίκα που έχουμε εδώ και χιλιετίες κινδυνεύει να χαθεί, ίσως χαθούν επίσης οι ζωικές και βίαιες μάχες στις οποίες επιδίδεται ανέκαθεν η ανθρωπότητα. Στην απάνθρωπη κατάσταση μπλέκονται ελπίδα και απόγνωση, ανθρώπινο ον και μηχανή, πρόθεση και μηχανισμός. Η απάνθρωπη κατάσταση είναι ένα κουκούλι.


Σημειώσεις

[1] The Economist, ‘If this is a man’, σ. 8. Κατά περίεργο τρόπο, πρόσφατες μελέτες δείχνουν επίσης ότι το μυαλό του πρώτου homo sapiens ήταν πιο μεγάλο από αυτό του σύγχρονου ανθρώπου, 1650cm3 για τους πρώτους sapiens έναντι 1350cm3 για τον σημερινό άνθρωπο.

[2] Το έτος 2000 επρόκειτο να φέρει μια τόσο τρομερή πληροφορική καταστροφή που θα συμπαρέσυρε μαζί της τον ανθρώπινο πολιτισμό; Οι μηχανές θα μπορούσαν να προσαρμοστούν σ’ αυτό, το τελικά δευτερεύον λάθος, των πρώτων προγραμματισμών ή θα κατέρρεαν, καταστρέφοντας ένα τεράστιο μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού; Για μια ολόκληρη μέρα περιμέναμε οι μηχανές και οι τεχνολογίες να αποφασίσουν για την τύχη μας, για το μέλλον μας. Ο πολιτισμός μας δεν μας ανήκε πια. Από εκείνη τη μέρα τίποτα δεν άλλαξε αλλά ελάχιστοι είναι αυτοί που έβγαλαν συμπεράσματα από αυτό το γεγονός.

[3] “Ήδη, όντα τεχνητά ενισχυμένα κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Όσο μεγαλύτερος είναι ο ανταγωνισμός, τόσο πιο ορατό είναι το φαινόμενο. Ο τομέας του αθλητισμού αποτελεί καλό παράδειγμα. ‘Το σημερινό άγχος που συνδέεται με το ντόπινγκ’, λέει ο John Hoberman, εμπειρογνώμων του Πανεπιστημίου του Τέξας για τις ουσίες που ντοπάρουν ‘αποτελεί ένα είδος δημοψηφίσματος πολύ συγκεχυμένου σχετικά με το μέλλον της τελειοποίησης του ανθρώπινου όντος’.” Joel Garreau, Radical Evolution (Doudleday, New York, 2005), σ. 5.

[4] Τα πρώτα εργαλεία εμφανίζονται δυο εκατομμύρια χρόνια πριν τον homo sapiens. Βλ. Mathias Osvath and Peter Gardenfors, ‘Quand les hommes inventerent l’avenir’ Les Grands Dossiers des Sciences Humaines, no 1, σσ. 58-63

Αφιέρωμα: right-front, μετανθρωπισμός
Ετικέτες: Ollivier Dyens , μετανθρωπισμός

0 σχόλια »

σχολίασε

όνομα *

email * (not published)

Website